عرصه حقوق بانکی، حاوی اصطلاحات و موضوعات خاصی است که عموم مردم اطلاع چندانی از آن ندارند. یکی از موضوعات متداول در حقوق بانکی، عقود بانکی است. در این مطلب سعی داریم تا نگاهی به عقود بانکی و به ویژه دسته‌بندی مهم عقود مشارکتی و مبادله‌ای بیاندازیم.
با ما همراه باشید.
منظور از عقود بانکی چیست؟
نظام بانکداری در حقوق ایران، نوعی خاص از حقوق بانکی را به وجود آورده است که به آن بانکداری بدون ربا یا بانکداری اسلامی اطلاق می‌شود.
این نوع از نظام بانکداری، سبب شده است تا قراردادها و عقود نیز تحت تاثیر قرار بگیرند و نظام خاص عقود بانکی را تشکیل دهند.
به بیان ساده‌تر، منظور از عقود بانکی در نظام حقوقی ایران، آن دسته عقودی هستند که به لحاظ شرعی و حقوقی اشکال خاصی ندارند و می‌توانند در قالب قرارداد میان بانک و مشتریان تنظیم شوند.
مضاربه، مشارکت مدنی، فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، قرض‌الحسنه و جعاله، برخی از مهم‌ترین عقود بانکی هستند.
دو شاخه بسیار مهم از عقود بانکی، عقود مشارکتی و مبادله ای نام دارد که در ادامه به تعریف این دو اصطلاح و مصادیق آنها می‌پردازیم.
منظور از عقود مشارکتی چیست؟
در عقود مشارکتی، بانک سرمایه مورد نیاز مشتری برای شروع یک فعالیت اقتصادی را فراهم می‌آورد و پس از راه‌اندازی کسب‌وکار مذکور و رسیدن آن به سوددهی، در سود به دست آمده شریک می‌شود.
ویژگی مهم و اصلی عقود مشارکتی این است که پیش از اتمام فعالیت اقتصادی، تعیین سود ثابت و قطعی ممنوع است و تنها می‌توان در قرارداد نسبت و درصد مشارکت در سود را معین کرد.
در واقع بانکی که در قالب یک عقد، تسهیلات یا وام راه‌اندازی کسب‌وکار را به مشتری خود می پردازد، نمیتواند بندی در رابطه با سود ثابت، مشخص و قطعی در قرارداد درج کند.
تبصره یک ماده واحده قانون منطقی کردن نرخ سود تسهیلات بانکی متناسب با نرخ بازدهی در بخشهای مختلف اقتصادی (با تأکید بر قانون عملیات بانکی بدون ربا) در خصوص تعیین سود در قراردادهای مشارکتی بیان می‌دارد:
درباره عقود با بازدهی متغیر، بانکها مکلفند بدون تعیین نرخ سود مورد انتظار، براساس مفاد قانون عملیات بانکی بدون ربا، در حاصل فعالیت اقتصادی مورد قرارداد شریک شوند، در عقود امور مشارکت برای تولید، مذکور در تبصره بند(ب) ماده (۳) قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوب ۱۳۶۲، بانک نمیتواند از شریک وثیقه خارج از طرح بخواهد.
در واقع مطابق قانون نیز، بانک نمیتواند در عقود مشارکتی تعیین سود مشخص انجام دهد.
در ادامه به توضیح مصادیق عقود مشارکتی می‌پردازیم.
مصادیق عقود مشارکتی کدام‌اند؟
به طور عمومی، عقود مضاربه، مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، مزارعه و مساقات مهم‌ترین عقود مشارکتی در نظام بانکداری ایران هستند.
مضاربه
مضاربه عقدی است که مطابق آن، بانک اقدام به تامین سرمایه برای انجام فعالیت اقتصادی می‌کند و مشتری (شخص حقیقی یا حقوقی) هم تعهد به انجام کار و فعالیت تجاری موضوع قرارداد مضاربه می‌کند. در نهایت هم سود ناشی از فعالیت اقتصادی بین بانک و مشتری تقسیم می‌شود.
مشارکت مدنی
مشارکت مدنی، عقد رایجی در فضای کسب‌وکار ایران به شمار می‌رود. مطابق این عقد، دو شخص که در فرض ما بانک و مشتری هستند، سرمایه نقدی یا غیرنقدی خود را گرد هم می‌آورند و به فعالیت اقتصادی می‌پردازند. در نهایت هم به نسبت مشارکت در سود به دست آمده سهیم می‌شوند.
مشارکت حقوقی
بانک می‌تواند در قالب مشارکت حقوقی، به تامین سرمایه یا خرید سهام شرکت‌های سهامی بپردازد و پس از پایان دوره مالی شرکت، به نسبت سرمایه و سهام، در سود به دست آمده شریک شود.
مزارعه
مطابق عقد مزارعه، یکی از طرفین (بانک) قرارداد زمینی را به شخص دیگری برای مدت معینی واگذار می‌کند و طرف دیگر در آن به زراعت می‌پردازد. در نهایت نیز، سود حاصل از فروش محصولات کشاورزی، میان طرفین تقسیم می‌شود.
مساقات
مساقات هم یکی دیگر از قراردادهایی است که در زمره عقود بانکی قرار داشته و از رواج زیادی برخوردار است. در این عقد، یک طرف (بانک) صاحب باغ میوه‌ای است و شخص دیگر طی عقد مساقات، عهده‌دار عمل آوردن محصول می‌شود. در نهایت هم سود حاصل از فروش میوه باغ بین بانک و عامل تقسیم می‌شود.
منظور از عقود مبادله ای چیست؟
عقود مبادله ای، دسته‌ای از عقود بانکی هستند که در آنها می‌توان نرخ ثابت سود را تعیین کرد.
به این معنا که در عقود مبادله ای، بانک در ازای پرداخت کمک هزینه مالی، می‌تواند درصد ثابت و قطعی سود خود را به شکل منظم (غالبا ماهیانه) از حساب مشتری کسر کند.
عقود مبادله ای بیشتر در مواقعی کاربرد دارد که مشتری نیاز به داشتن وجه نقد برای خرید کالا یا تجهیزاتی را دارد که خود توانایی پرداخت آن را ندارد. به همین خاطر مشتری با تنظیم عقود مبادله ای با بانک، سرمایه مذکور را تامین می‌کند.
مصادیق عقود مبادله ای کدام‌اند؟
مهم‌ترین مصادیق عقود مبادله ای که در عقود بانکی مرسوم هستند، عقود فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، عقد سلف و جعاله هستند که در ادامه به تشریح هر یک از این عقود می‌پردازیم.
فروش اقساطی
مطابق قانون، بانکها می‌توانند برای تسهیل امور تولیدی و خدماتی، کالاهای خاصی را خریداری کرده و به مشتریان خود به شکل اقساطی بفروشند.
اصلی‌ترین دسته‌بندی‌هایی که بانکها می‌توانند در آنها اقدام به تامین کالا و فروش اقساطی کنند، به شرح زیر است:
۱) مواد اولیه تولید
۲) وسایل تولید مانند تجهیزات و ماشین‌آلات مرتبط با تولید و یا لوازم یدکی آنها
۳) اموال غیر منقول مانند مسکن و یا لوازم منزل
طی عقد فروش اقساطی بانک با تامین اموال فوق‌الذکر برای مشتری، با احتساب سود ثابت و قطعی خود به شکل اقساطی از مشتری هزینه خرید اموال را اخذ می‌کند.
مشتری نیز طی سررسید‌های مشخص موظف است تا اقساط فروش را به همراه سود مشخص شده بانک بپردازد.
لازم به ذکر است که در فروش اقساطی، بانک اقدام به دریافت تضمینات مانند چک، سفته، ضامن و… از مشتری می‌کند تا پرداخت اقساط را به نوعی تضمین کند.
اجاره به شرط تملیک
به طور خلاصه، در عقد اجاره به شرط تملیک، اگر مستاجر تعهدات قراردادی خود عمل کند و اقساط اجاره مال را پرداخت کند، در نهایت و با پایان یافتن اقساط اجاره، مالک مال مورد نظر می‌شود. مشابه این قرارداد، قرارداد لیزینگ نیز در نظام‌های حقوقی وجود دارد.
بانکها با استفاده از اجاره به شرط تملیک، مال مورد نظر مشتری را خریداری کرده و با محاسبه اقساط و سود آن، مال را به اجاره مشتری و در نهایت به مالکیت مشتری در می‌آورند.
سلف
عقد سلف نوعی از عقود مبادله ای است که به آن قرارداد پیش خرید هم گفته می‌شود. در این عقد، بانک برای حمایت از تولیدکننده اقدام به پیش خرید محصولات آنها می‌کند و در نهایت و با پایان دوره قرارداد، بانک با اعطای وکالت به واحد تولیدی، محصولات پیش خرید شده را می‌فروشد و سود خود را از آن برداشت می‌کند.
جعاله
عقد جعاله نیز از مهم‌ترین عقود مبادله ای است که در آن بانک با یک پیمانکار که شخص حقیقی یا حقوقی است قراردادی برای انجام عملی خاص منعقد می‌کند. بالعکس این حالت نیز ممکن است که در این حالت بانک در جایگاه عامل و پیمانکار، عمل معینی را برای مشتری انجام می‌دهد و در ازای آن سود مشخصی را به عنوان دستمزد یا جعل برداشت می‌کند.
درباره عقود مشارکتی و مبادله ای سوالی دارید؟
در این مطلب به بررسی مهم‌ترین عقود مشارکتی و عقود مبادله ای در نظام حقوق بانکی پرداختیم. مقصود از تولید محتوای این مطلب آشنایی نسبی و مختصر مخاطبان با عقود بانکی بود. لازم به ذکر است که دنیای حقوق قراردادها، دارای جزئیات و پیچیدگی‌های فراوانی است که قطعا در این مطلب به همه آنها اشاره نشد.
به همین خاطر اگر درباره دسته‌بندی‌های عقود، مانند عقود مشارکتی و عقود مبادله ای یا عقود مغابنه‌ای یا مسامحه ای، تقسیم‌نامه ارث، قرارداد تهاتر، قرارداد نمایندگی، قرارداد بروکری و غیره سوالی دارید یا نیازمند تنظیم قرارداد حقوقی هستید، شما را به استفاده از خدمات حقوقی وینداد از جمله مشاوره تلفنی و تنظیم قرارداد، دعوت می‌کنیم.
