توسعه رمزارزها، روزبه‌روز تحولات اقتصادی و حقوقی بیشتری را به بار می‌آورد. یکی از زمینه‌هایی که مفاهیم و موضوعات دنیای رمزارزها و بلاک چین، توانسته است به آن نفوذ کند، حوزه قراردادهای حقوقی است. در این مطلب قصد داریم تا به قرارداد هوشمند بر پایه بلاک چین بپردازیم و کاربردها، مزایا و معایب آن را به نسبت قراردادهای سنتی بسنجیم.
با ما همراه باشید.
توضیح چند اصطلاح در حوزه قرارداد هوشمند
رمزارز: رمزارز (Cryptocurrency) نوعی ارز مجازی است که از فناوری رمزنگاری در طراحی آن استفاده شده و به صورت غیرمتمرکز اداره و تبادل می‌شود.
زنجیره بلوکی: زنجیره بلوکی یا بلاک چین (Blockchain) نوعی سیستم رمزنگاری شده و غیرمتمرکز است که اطلاعات و گزارش‌های مختلف میان اعضای آن به اشتراک گذاشته شده و ذخیره‌سازی می‌شود.
قرارداد هوشمند چیست و چگونه عمل می‌کند؟
در یک تعریف جامع می‌توان گفت قرارداد هوشمند، قراردادی رمزنگاری شده در بستر بلاک چین است که بوسیله کدهای برنامه‌نویسی خاص، مبادلات ارزی و مالی را بدون نیاز به واسطه‌های تاییدگر یا تسهیل‌گر مانند بانک یا هر شخص ثالث دیگری، به طور خودکار و امن انجام می‌دهد.
برای درک بهتر مفهوم قرارداد هوشمند می‌توان به برخی از مصادیق روزمره اشاره کرد.
احتمالا شما هم با دستگاه‌هایی مواجه شده‌اید که در ازای دریافت وجه نقد یا کشیدن کارت بانکی، کالا یا خدماتی ارائه می‌دهند. مثلا دستگاه‌هایی که با ورود پول نقد به درون دستگاه، کتاب، روزنامه، شکلات یا نوشیدنی به مشتری ارائه می‌دهند، به نوعی عملیات دریافت وجه و تایید آن و انتقال کالای مذکور را به شکل همزمان و خودکار انجام می‌دهند. شکی نیست اگر وجه نقد وارد شده به دستگاه جعلی باشد، دستگاه به طور خودکار از ارائه محصول مورد نظر خودداری می‌کند.
قراردادهای هوشمند، تا حدی شکل پیشرفته شده عملکرد این دستگاه‌ها هستند که مزایای بسیار زیادی نسبت به قراردادهای سنتی دارند.
مثلا فرض کنید یک شخص مایل است تا رمزارز و یا سهام خود را به شخص دیگری بفروشد. با استفاده از ظرفیت قرارداد هوشمند، این معامله و ملزومات آن (واریز وجه توسط خریدار، دریافت و تایید توسط فروشنده و انتقال رمزارز به خریدار) کدنویسی می‌شود و در بستر بلاک چین قرار می‌گیرد. سپس به محض آنکه مبلغ مورد نظر از خریدار به فروشنده منتقل شود، کدهای موجود این تراکنش را تایید می‌کنند و به طور خودکار، رمزارز مورد معامله به خریدار منتقل می‌شود.
لازم به ذکر است که اگر یکی از طرفین قرارداد هوشمند تعهد خود را عملی نکند، مثلا خریدار رمزارز مبلغ قرارداد را واریز نکند، هرگز مال مورد معامله به او تحویل نخواهد شد.
تفاوت قرارداد هوشمند و قرارداد سنتی چیست؟
عمده فهم فعلی ما از قراردادهای حقوقی، شامل قراردادهایی است که به شکل مکتوب در برگه کاغذ نوشته شده و توسط طرفین قرارداد امضا می‌شود و به شکل رسمی ثبت می‌شود.
جهت حصول هدف قرارداد هم نیاز است تا اشخاص ثالثی مانند بانک، وکیل، کارگزار، دفتر ثبت اسناد رسمی و… به نوعی مداخله کنند.
به طور مثال، برای آن که یک خریدار بتواند خانه‌ای را از فروشنده بخرد، نیاز دارد تا در بستر اعتمادآمیزی که مشاور املاک (واسطه) مهیا می‌کند به معامله بپردازد چرا که طرفین قرارداد غالبا شناخت زیادی از یکدیگر ندارند و با مداخله نهادها و اشخاص حقیقی و حقوقی دیگر، اقدام به تنظیم قرارداد می‌کنند.
مثلا برای آنکه بتوان یک ملک را به شخصی منتقل کرد، طرفین نیاز دارند تا با تنظیم قرارداد رسمی عملیات حقوقی انتقال سند را انجام دهند. بانک نیز باید واریز مبلغ قرارداد را به حساب فروشنده ملک تایید کند و در نهایت نیز مشاور املاک قرارداد فروش را ثبت کند و کارمزد خود را از طرفین قرارداد دریافت کند.
اما در قرارداد هوشمند، نکته اصلی حذف همین واسطه‌هایی است که نقش اعتمادسازی را ایفا می‌کنند.
قرارداد هوشمند از آنجایی که بر بستر بلاک چین و با امنیت کامل ناشی از کدنویسی شبکه‌ای تنظیم می‌شود، طرفین قرارداد می‌توانند بدون واسطه، کاملا به یکدیگر اعتماد کنند چرا که امکان سوءاستفاده در قراردادهای هوشمند بسیار ناچیز است.
بلاواسطه شدن انجام معاملات به وسیله قرارداد هوشمند مزایای زیادی برای طرفین قرارداد دارد که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.
مزایای قرارداد هوشمند چیست؟
در مقایسه با قراردادهای سنتی و متداول حقوقی، بی‌واسطه شدن انجام معاملات در بستر بلاک چین، فواید مختلفی دارد که در زیر آمده است.
کم شدن هزینه‌های مالی
با حذف واسطه‌هایی مانند بانک، مشاور املاک، کارگزار، سردفتر اسناد رسمی و… عملا بسیاری از هزینه‌های تنظیم قرارداد حذف می‌شود. به همین خاطر در حال حاضر، مزیت اقتصادی قراردادهای هوشمند، اهمیت خیلی زیادی پیدا کرده است.
صرفه‌جویی در زمان
تردیدی نیست که وجود واسطه‌ها در مسیر انجام معاملات به جز هزینه‌های مالی، هزینه‌های زمانی نیز به دنبال دارد. بسیاری از ما با بروکراسی موجود در امور اداری آشنایی داریم و می‌دانیم که مراجعه به بانک، دفتر اسناد و… برای دریافت تاییدات مختلف، اموری زمان‌بر است که می‌تواند فرآیند تنظیم قرارداد و انجام معامله را به شدت آزاردهنده کند.
قراردادهای هوشمند با ویژگی مهمی که دارند فرآیند انجام معاملات را به جای چند روز به چند دقیقه تبدیل کرده‌اند.
امنیت بالای معاملات
اشتراک اطلاعات در بستر بلاک چین، از امنیتی غیرقابل تصور برخوردار است. به دلیل خاصیت رمزگذاری و شبکه‌ای بودن این بستر، همزمان با استفاده از قراردادهای هوشمند و تزریق اطلاعات، این داده‌ها و اطلاعات به سرعت در سراسر شبکه بلاک چین توزیع می‌شود و در واقع نه تنها طرفین ناظر بر امنیت معامله هستند، بلکه افراد دیگری که به نوعی در شبکه بلاک چین حضور دارند هم امنیت این معاملات را تضمین می‌کنند.
در چنین وضعیتی، عملا امکان تغییر در قرارداد، سرقت اطلاعات و اسناد و یا از دست رفتن محتوای آن به صفر نزدیک می‌شود چرا که از یک قرارداد هوشمند در بستر بلاک چین، تعداد بسیار زیادی نسخه پشتیبان در این شبکه ذخیره‌سازی شده است.
همچنین به دلیل وجود کدهای برنامه‌نویسی شده خودکار، احتمال اشتباهات فردی در فرآیند تنظیم و انجام قرارداد به حداقل ممکن می‌رسد.
قرارداد هوشمند چه معایبی دارد؟
در کنار مزایای شگفت‌انگیز قراردادهای هوشمند، برخی معایب نیز به این نوع از قراردادها منتسب می‌شود.
لزوم کدنویسی تخصصی
برای استفاده از قراردادهای هوشمند نیاز است تا یک متخصص برنامه‌نویسی که به شبکه بلاک چین و زبان اختصاصی برنامه‌نویسی تسلط دارد، مشخصات قرارداد و اطلاعات معامله را به شکل کد تنظیم کند. استفاده از دانش و مهارت یک برنامه‌نویس می‌تواند تنظیم قراردادهای هوشمند را تا حدی هزینه‌بر و تخصصی کند.
احتمال اشتباه در کدنویسی
اگر چه در قرارداد هوشمند به دلیل عدم وجود واسطه‌های انسانی، ریسک اشتباهات هم به حداقل می‌رسد، اما همانطور که گفته شد، برای ساخت قرارداد هوشمند نیاز است تا برنامه‌نویسی انجام شود. در مسیر این کدگذاری نیز امکان بروز خطا و اشتباهات هر چند کم، اما وجود دارد. در این صورت ممکن است نقل و انتقالات مالی قرارداد به هم بخورد و مشکلات زیادی به وجود بیاید.
فقر مقرراتی در حوزه قرارداد هوشمند
یکی از مهم‌ترین ایرادات استفاده از قراردادهای هوشمند در سراسر دنیا، عدم وجود سیاست‌گذاری قانونی مشخص است. عدم وجود چارچوب قانونی در این حوزه سبب می‌شود، نقاط تاریک و مبهم انجام این معاملات خودنمایی کند. همچنین در صورت بروز اختلافات حقوقی، به عنوان یک واقعیت غیرقابل‌انکار در همه قراردادها، تعیین تکلیف اختلاف و داوری درباره آن به شدت مشکل خواهد بود.
البته نباید فراموش کرد که هر چه استفاده از قراردادهای هوشمند رواج بیشتری بیابد، احتمال تکاپوی دولت‌ها برای مقررات‌گذاری در این حوزه بیش از پیش خواهد شد.
نکات تنظیم قرارداد هوشمند کدام است؟
برای تنظیم قرارداد هوشمند نیاز است تا برخی نکات مهم تنظیم قرارداد مرتبط با طبیعت خاص این قراردادها را رعایت کرد.
برای آنکه قرارداد هوشمند بتواند به خوبی عمل کند، نیاز است تا بستر قرارداد هوشمند، به تمام اطلاعات مرتبط با قرارداد دسترسی داشته باشد. مثلا اگر موضوع قرارداد هوشمند انتقال رمزارز بیت کوین در ازای پرداخت مبلغی مشخص باشد، اطلاعات حساب بانکی و بیت‌کوین‌ها باید در شبکه ذخیره‌سازی شود چرا که قرارداد هوشمند به شکلی خودکار در صورت وجود شرایط قراردادی، به پیش می‌رود و باید دسترسی کامل به مبلغ قرارداد و مال مورد معامله، در کدگذاری‌ها وجود داشته باشد.
استفاده از برنامه‌نویس متخصص و کدگذاری متوالی با توافق طرفین قرارداد نیز اهمیت زیادی دارد.
کدنویسی در قرارداد هوشمند به منزله تنظیم بندهای قراردادهای سنتی است.
به همین خاطر طرفین قرارداد بایستی بر فرآیند کدنویسی نظارت داشته باشند و مفاد کدگذاری شده را تایید کنند. در واقع یکی دیگر از ملزومات قرارداد هوشمند، تصدیق دیجیتالی قرارداد به وسیله امضای دیجیتالی اختصاصی طرفین آن است که سبب می‌شود محتوای کدگذاری شده قرارداد هوشمند رسمیت پیدا کند.
برای آنکه یک قرارداد هوشمند به خوبی عمل کند نیاز است تا یک پلتفرم اختصاصی که به شبکه بلاک چین اتصال دارد، میزبان قرارداد هوشمند شود. بیت‌کوین و اتریوم به عنوان دو رمزارز مشهور، دارای پلتفرم‌های اختصاصی برای انجام قراردادهای هوشمند هستند.
کاربرد قرارداد هوشمند در چه زمینه‌هایی است؟
مزایای مهم قراردادهای هوشمند، مانند محرمانگی و امنیت بالای معاملات، سبب شده است تا قراردادهای هوشمند در حال حاضر در برخی حوزه‌ها رواجی نسبی داشته باشند و به طور بالقوه نیز در زمینه‌های دیگر قابلیت استفاده داشته باشند. در ادامه به چند مورد از موارد کاربرد قراردادهای هوشمند اشاره می‌کنیم.
معامله اموال اعتباری
شاید بتوان گفت بیشترین استفاده از قراردادهای هوشمند در حوزه انجام معاملاتی است که مورد معامله، خاصیتی اعتباری دارد. مثلا خرید و فروش رمزارزها یکی از مواردی است که می‌توان به شکل موثری از قرارداد هوشمند استفاده کرد.
همچنین خرید و فروش سهام، می‌تواند از طریق قراردادهای هوشمند تسهیل شود.
سرمایهگذاری جمعی
یکی از مواردی که در دنیای تامین اعتبار شهرت خاصی دارد، سرمایهگذاری جمعی (Crowdfunding) است. در سرمایهگذاری جمعی، یک شخص ایده تجاری خود را در بستری عرضه می‌کند و نقشه راه رسیدن به آن ایده را نیز به اشتراک می‌گذارد. سپس از عموم افرادی که به ایده و طرح تجاری او علاقه‌مند هستند و آن را سودمند می‌دانند درخواست می‌کند هر مقدار که مایل هستند، به پروژه او کمک مالی کنند.
یکی از چالش‌های سرمایهگذاری این است که ممکن است شخص ایده‌پرداز، پس از جمع‌آوری سرمایه‌های سایرین، ایده خود را به هر دلیلی عملی نکند و سرمایه افراد در واقع به هدر برود.
اگر سرمایهگذاری جمعی در قالب قرارداد هوشمند انجام شود، مبالغ سرمایه سرمایه‌گذاران به شکل کدنویسی منوط به انجام تعهدات شخص سرمایه‌پذیر می‌شود و تنها سرمایه مذکور در صورتی به دست شخص می‌رسد که تعهدات قراردادی خود (عملی کردن ایده) را انجام داده باشد.
در این حالت تمام فرآیند تایید تعهدات شخص سرمایه‌پذیر و واریز سرمایه اشخاص به حساب او در بستر بلاک چین و به شکل خودکار انجام می‌شود. بنابراین چنانچه شخص از عملی کردن ایده خود منصرف شود، سرمایه اشخاص سرمایه‌گذار بدون اتلاف وقت، به حساب خود آنها بازخواهد گشت و به نوعی قرارداد ابطال می‌شود.
جلوگیری از تقلب در رای‌گیری
قراردادهای هوشمند به دلیل ماهیت امن و وجود نظارت شبکه‌ای بر آن می‌تواند در زمینه‌های دیگری مانند سیستم‌های رای‌گیری هم به کار بیاید. وصف محرمانه بودن آرا و عدم امکان تحریف یا تغییر یا حذف هر رای می‌تواند سلامت هر نوع نظام انتخاباتی را تا حد بسیار زیادی تضمین کند.
درباره قراردادهای هوشمند سوالی دارید؟
سرعت تحولات در دنیای رمزارزها به طرز چشمگیری در حال افزایش است. بروز پدیده قرارداد هوشمند نیز از ثمرات این توسعه به حساب می‌آید. در این مطلب سعی شد تا با زبانی ساده و قابل فهم، قراردادهای هوشمند، نحوه عملرد، کاربردها، مزایا و معایب آنها در مقایسه با قراردادهای متداول و سنتی بررسی شود.
تردیدی نیست که موضوعات مرتبط با رمزارزها، از پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های فنی زیادی برخوردارند که تسلط کامل بر آنها اصلا کار آسانی نیست.
به همین خاطر اکیدا توصیه می‌شود پیش از ورود به تجارت‌های رمزارزی و یا استفاده از قراردادهای هوشمند، از دانش برنامه‌نویسان و متخصصان حوزه رمزارز و بلاک چین، استفاده کنید.
همچنین برای پوشش دادن ابعاد حقوقی قراردادهای هوشمند، استفاده از تخصص کارشناسان امور قراردادها و وکلای حوزه حقوق فضای مجازی اقدام عاقلانه‌ای محسوب می‌شود.
فراموش نکنید که بستر اینترنت و حوزه رمزارزها، همواره می‌توانند حامل خطرات حقوقی بسیار زیادی هم باشند. جرایم رایانه‌ای ناشی از فعالیت در این زمینه موضوعی است که نباید از آن غافل شد.
ما در وینداد با داشتن وکلای دادگستری باتجربه و کارشناسان و مشاوران حقوقی بروز، قادر هستیم تا در حوزه رمزارزها و جرایم رایانه‌ای مرتبط با این حوزه، مانند کلاهبرداری رایانه‌ای، هک و اخلال در داده‌ها، جعل رایانه‌ای، سرقت رایانه‌ای و… همراه مطمئنی برای شما باشیم.
