قرارداد بیع متقابل که در حقوق ایران با نام‌های قرارداد بازخرید یا همان معادل انگلیسی آن، قرارداد بای‌بک (Buy Back Agreements) نیز شناخته شده هستند، از قراردادهای خرید خدمت محسوب می‌شوند.
به این معنا که در این نوع قراردادها که اغلب بلندمدت هم هستند (معمولا از حداقل ۳ سال تا حداکثر ۲۰ سال)، یک شرکت سرمایه‌گذار خارجی به‌عنوان پیمانکار اصلی، هزینه‌های سرمایه‌گذاری و تجهیز در یک پروژه خاص را برای طرف دیگر قرارداد، برعهده می‌گیرد و با انتقال سرمایه، تجهیزات، ماشین‌آلات و فناوری مورد نیاز به طرف دیگر قرارداد، عملیات ساخت، توسعه یا نوسازی و بهره‌برداری از پروژه مورد توافق را آغاز می‌کند. در واقع با قراردادهای بیع متقابل می‌توان هم جذب سرمایه خارجی را تا حد زیادی تضمین کرد و هم فناوری و تجهیزات پیشرفته و به‌روز دنیا را به کشور منتقل کرد و در آخر نیز به محض پایان قرارداد، همه حقوق و مالکیت تجهیزات و تولیدات پروژه را در اختیار گرفت و در واقع مالکیت کامل بر پروژه یافت.
قرارداد بیع متقابل چه کاربردی دارد؟
در این قراردادها در عین حال که می‌توان دانش فنی و تجهیزات لازم را از طریق سرمایه‌گذاری خارجی جذب کرد، تمامی هزینه‌های اولیه تاسیس و بهره‌برداری از پروژه نیز به عهده سرمایه‌گذار است.
در ازای تعهد سرمایه‌گذار به تامین مالی و تجهیزاتی پروژه، کشوری که از مساعدت شرکت سرمایه‌گذار در زمینه تاسیس، بهره‌برداری یا توسعه پروژه خود استفاده می‌کند، متعهد می‌شود که پس از به اتمام رسیدن فرایند ساخت پروژه، از طریق فروش محصولات و سود حاصل از بهره‌برداری پروژه، تمام هزینه‌های سرمایه‌گذاری اولیه و بخشی از سود سرمایه را طبق توافق به طرف سرمایه‌گذار، بپردازد.
این نوع قراردادها، در حال حاضر در سطح بین‌المللی بسیار رایج هستند، چرا که کشورهای مختلف جهان، به ویژه کشورهای در حال توسعه و دارای قدرت پایین اقتصادی و ظرفیت‌های محدود تجاری، با هدف توسعه صادرات خود از طریق به روز کردن فناوری‌های خود در زمینه تجارت و جذب سرمایه، سعی دارند تا قراردادهای مذکور را با کشورها و شرکت‌های خارجی توانمند و توسعه‌یافته درحوزه‌های مختلف منعقد کنند.
استفاده از قرارداد بیع متقابل در ایران
قراردادهای بیع متقابل در کشور ایران، بیشتر در حوزه انرژی و فعالیت‌های نفت و گاز، استفاده می‌شوند؛ به دلیل آنکه دست یافتن به سرمایه خارجی و داشتن تخصص موردنیاز برای اقدامات پرهزینه و پیچیده‌ای مانند استخراج نفت و گاز، از عناصر ضروری بهره‌برداری از ظرفیت این منابع محسوب می‌شوند.
به زبان ساده‌تر می‌توان ادعا کرد که در زمینه استخراج‌های کلان نفت و گاز، دسترسی به فناوری و تجهیزات پیشرفته مساوی با توسعه و پیشرفت در زمینه صادرات انرژی، ارزآوری و در یک کلام، رشد اقتصادی کشور است.
کشور ایران در اوایل دهه ۷۰ که با مشکلات تجهیزاتی و سرمایه‌های در زمینه استخراج انرژی به ویژه نفت خام دست‌به‌گریبان بود، با استفاده از ظرفیت قراردادهای بیع متقابل توانست با جذب سرمایه و خدمات و تجهیزات مورد نیاز، استخراج نفت خود را تا حد بسیار زیادی بهبود ببخشد.
از نمونه‌های معروف این قراردادها در ایران می‌توان به قراردادهای بیع متقابل مابین ایران و شرکت‌های خارجی مانند شرکت شل و شرکت توتال در زمینه تامین تجهیزات اکتشافات نفتی و احداث و توسعه میادین نفتی اشاره کرد.
مزیت قرارداد بیع متقابل چیست؟
این نوع قراردادها، در شرایط ویژه‌ای مانند زمان تحریم‌های اقتصادی، میتوانند موجب انتقال سرمایه و فناوری و درصورت توافق، انتقال آموزش‌های فنی به نیروی انسانی کشورهای تحت تحریم شوند.
قراردادهای بیع متقابل برای طرفین آن مزایایی مانند سهولت بازاریابی و بهره‌گیری از فرصت‌های تجاری دوسویه را همراه دارد. همچنین این قراردادها، تسلط شرکت خارجی بر منابع داخلی یک کشور را به همراه ندارد چرا که تاسیس و بهره‌برداری پروژه، تحت مدیریت و نظارت کامل کشور میزبان صورت می‌گیرد و کشور سرمایه‌گذار، صرفاً مقدمات تاسیس و بهره‌برداری تا مرحله کلید زدن پروژه را برعهده می‌گیرد و پس از آن به موجب قرارداد، هیچ حق و ادعایی در خصوص مالکیت پروژه احداث شده را ندارد.
به بیان دیگر، هدف قراردادهای بیع متقابل، آنگونه که در صنایع نفتی ایران منعقد و به کار گرفته‌شده‌اند، تضمین حاکمیت دولت بر منابع ارزشمند نفت و گاز و حفظ نظارت دولت بر عملیات‌های استخراج و بهره‌برداری این منابع، همگام با بهره‌مندی از سرمایه و فناوری پیشرفته و خدمات خارجی است.
به‌طور مثال یکی از بندهای قراردادهای بیع متقابل که در حوزه نفت به چشم می‌خورد، صراحتاً اعلام می‌دارد که شرکت ملی نفت ایران، به شرکت نفت خارجی اجازه می‌دهد تا عملیات توسعه را از طرف و به نام شرکت ملی نفت ایران و نه به عنوان یک شریک یا مالک پروژه اجرا کند.
همچنین براساس بندی دیگر، کلیه زمین‌های استفاده شده و اموال خریداری شده برای انجام موضوع قرارداد، اموال شرکت ملی نفت ایران محسوب می‌شوند. از این رو، هرگونه وسایل، کالا، تجهیزات و ماشین‌آلاتی که باید برای پروژه به‌کار بروند، توسط شرکت نفتی خارجی اما به نام شرکت ملی نفت ایران تهیه می‌گردند که این موضوع نگرانی‌های مالکیت و تسلط کشورهای خارجی را بر منابع داخلی، از بین می‌برد.
لازم به ذکر است هدف عمده در استفاده از بیع متقابل در ایران علاوه بر تامین مالی و تجهیزاتی پروژه، کاهش خطرات و ریسک‌های موجود در تاسیس و بهره‌برداری پروژه‌های کلان اقتصادی است، چرا که عمدتاً در این قراردادها، علاوه بر کلیه هزینه‌های تاسیس پروژه، ریسک‌های احتمالی در فرایند انجام تعهد نیز برعهده پیمانکار خارجی قرار می‌گیرد.
نقاط منفی قرارداد بیع متقابل
به گفته بعضی صاحبنظران، یکی از مهم‌ترین معایب این نوع قراردادها، از بین بردن انگیزه متخصصان داخلی و تضعیف ظرفیت‌های تولید فناوری و تجهیزات ملی است. درواقع این قراردادها با ایجاد راهکاری مطلوب و با بازدهی بالا در پیشبرد اقتصادی، میتوانند به تضعیف صنایع داخلی یک کشور دامن بزنند؛ چرا که در این قراردادها اغلب سهم پیمانکاران فرعی داخلی، در صورت وجود نیز بسیار اندک بوده است و از ظرفیت‌های فنی و مهندسی داخلی استفاده چندانی نمی‌شود.
همچنین به عقیده برخی منتقدان، شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی در انتقال فناوری‌های روز نیز اغلب کوتاهی کرده و بسیاری از فناوری‌های مهم و تجهیزات کلیدی خود را به راحتی به کشورهای میزبان منتقل نمی‌کنند.
جمع‌بندی
درمجموع می‌توان انعقاد قراردادهای بیع متقابل را مانند بسیاری از قراردادهای بین‌المللی دیگر، دارای مزایای فراوان برای کشورهای درحال توسعه و معایبی قابل توجه دانست که با بهره‌گیری از کارشناسان خبره در امور تنظیم قرارداد و نظارت مستمر بر مرحله اجرای پروژه، می‌توان بسیاری از این خطرات احتمالی را به حداقل رساند.
کارشناسان تنظیم قرارداد وبسایت وینداد، آماده همیاری و همکاری با متقاضیان محترم، در تمام مراحل نگارش قرارداد هستند.
برای استفاده از خدمات وبسایت ما در زمینه قراردادها، می‌توانید از طریق بخش تنظیم و بررسی قرارداد با ما در ارتباط باشید.
