ماجرای این پرونده: ماهیت امضا پشت چکِ در وجه حامل
پرونده‌ای که تصمیم داریم در این نوشتار به آن بپردازیم، در خصوص آقای الف است. آقای الف، مدتی پیش ظَهر چکی را امضاء می‌کند. علیه او دعوایی طرح می‌شود و دادگاه او را به پرداخت وجه مندرج در متن چک که ۲۱۲ میلیون ریال بوده است، محکوم می‌کند. با توجه به این‌که دادگاه این رأی را به‌صورت غیابی صادر کرده بوده است، آقای الف در موعد مقرر اقدام به واخواهی می‌کند و پرونده مجدداً مورد بررسی قرار می‌گیرد. آقای الف در دادگاه این‌طور از خودش دفاع می‌کند که زمانی که او ظَهر این چک را امضاء کرده، مبلغ مندرج در متن آن ۱۱۲ میلیون ریال بوده است. پس از امضای وی و بدون این‌که او اطلاع داشته باشد، دارنده و صادرکننده چک اقدام به تغییرِ رقم مندرج در متن چک و ظهرنویسیِ آن نموده‌اند. در مقابل، طرف مقابل ادعا کرده است که این ادعا کذب است و آقای الف در عین اطلاع از این‌که مبلغ چک ۲۱۲ میلیون ریال است، آن را امضاء نموده. حال، باید دید که دادگاه در نتیجه این واخواهی چگونه رأی صادر کرده است. پیش از اشاره به رأی نهایی، به بررسیِ موضوعاتی هم‌چون ظَهرنویسی، نوع امضاهای درج‌شده در ظَهر چک و نحوه تشخیص نوع امضاهای درج‌شده در ظَهر چک پرداخته خواهد شد.
چنانچه تمایل دارید که در جریان رأی نهایی قرار بگیرید، این مطلب را تا انتها مطالعه نمایید.
چه نوع امضاهایی ممکن است در ظَهر چک درج شود؟
چک یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین اسناد تجاری است. چک از حیث ماهیت، یک سند عادی است؛ زیرا اشخاص عادی جامعه بدون نیاز به مراجعه به دفاتر اسناد رسمی آن را تنظیم می‌کنند، اما قانون‌گذار امتیازات اسناد رسمی مانند لازم‌الاجرا بودن را برای آن در نظر گرفته است. یکی از مسائل بسیار مهمی که در مورد چک همواره مطرح بوده، مربوط به امضاء است. یکی از مهم‌ترینِ این موضوعات، به امضاهای درج‌شده در ظَهر (پشت) چک مرتبط است.
امضاهای متعددی ممکن است در ظَهر (پشت) چک درج شود. برخی از این امضاها برای انتقال و برخی دیگر برای ضمانت می‌باشند. در صورتی که هدف از امضای چک، انتقال آن به دیگری باشد، شخصی که سند به نفع او امضاء شده است، از آن پس دارنده چک تلقی می‌شود و تمامی حقوق و مزایای آن چک به او انتقال پیدا می‌کند. انتقال چک به دیگری تنها از طریق ظَهرنویسی امکان‌پذیر است. گاه امضای مندرج در ظَهر چک نه برای انتقال چک به دیگری، بلکه برای ضمانت است؛ یعنی وقتی که شخصی چکی را صادر می‌کند، ممکن است ذی‌نفع (دارنده چک یا شخصی که چک به نام او صادر شده است) از او ضامن بخواهد. در این حالت، شخص ثالثی ظَهر چک را به‌عنوان ضامن امضاء نموده و بدین نحو تضمین می‌کند که در صورت عدم‌پرداخت مبلغ چک از سوی صادرکننده آن، مبلغ چک را تماماً بپردازد. این نوع امضاء زمانی در چک درج می‌شود که صادرکننده چک از حیث اعتبار مورد تأیید دارنده چک نباشد و دارنده چک بخواهد از این طریق، تضمینی برای وصول مبلغ چک به دست آورد.
نوع امضاهای درج‌شده در ظَهر چک چه تفاوتی از حیث آثار حقوقی دارند؟
امضاء در ظَهر چک، خواه از باب انتقال باشد و خواه از باب ضمانت، باعث ایجاد مسؤولیت برای امضاکننده می‌شود. به‌عبارت‌بهتر، در هر دو امضاء اگر صادرکننده چک مبلغ مندرج در سند را به دارنده چک نپردازد، شخص امضاکننده در برابر دارنده چک مسؤولیت برای پرداخت خواهد داشت. بااین‌حال، شرایط مسؤولیت در هر یک از این دو امضاء متفاوت از دیگری است. به‌عنوان نمونه، مسؤولیت ضامن تابع مسؤولیت کسی است که از او ضمانت شده است. اگر شخص الف از شخص ب ضمانت کرده باشد و مسؤولیت شخص ب به یکی از دلایل از بین برود، این امر موجب ازبین‌رفتن مسؤولیت ضامن هم می‌شود؛ یعنی اگر دارنده چک به هر علتی حق مراجعه به مضمون‌عنه (یعنی کسی که از او ضمانت شده است) را از دست بدهد، به تَبَع آن دیگر حق مراجعه به ضامن را هم نخواهد داشت، اما در خصوص ظَهرنویس این‌گونه نیست و اگر حق مراجعه به صادرکننده چک از بین برود، دارنده چک هم‌چنان حق مراجعه به ظَهرنویس را خواهد داشت.
چگونه می‌توان نوع امضاهای موجود در ظَهر چک را تشخیص داد؟
با توجه به این‌که هر یک از این امضاها آثار متفاوتی دارند، باید با ارائه دلیل اثبات شود که آیا این امضاء از باب ظهرنویسی بوده و یا از باب ضمانت. در رابطه با اثبات نوع امضاء گاهی کسی که ظَهر چک را امضاء می‌کند، صراحتاً قید می‌کند که به چه منظور دارد پشت چک را امضاء می‌کند. در این حالت، مشکلی در خصوص اثبات این مطلب که امضاء از چه نوعی می‌باشد، وجود ندارد. در برخی موارد، امضاکننده تصریح نمی‌کند که از چه باب چک را امضاء کرده است. در این حالت، اگر قرینه و نشانه‌ای وجود داشته باشد؛ مثل این‌که شخصی که از قبل با دارنده چک ارتباط معاملاتی داشته آن را امضاء کرده باشد، می‌تواند به دادگاه کمک کند که نوع چک را تشخیص دهد. اگر هم هیچ تصریحی از سوی امضاکننده وجود نداشته باشد و دادگاه هم نتواند قرینه‌ای به دست بیاورد، در این حالت گفته می‌شود که باید اصل را بر این بگذاریم که این امضاء از باب ظهرنویسی بوده و هر کس ادعا دارد امضاکننده از باب ضمانت آن را امضاء کرده است، باید ادعای خودش را اثبات کند.
در این پرونده، دادگاه پس از ارجاع موضوع به کارشناس، این‌طور حکم صادر کرد که امضای آقای الف مقدم بر مندرجات ظَهر چک بوده است. علاوه‌براین، در حالتی که چک در وجه حامل صادر می‌شود، این چک بدون نیاز به ظهرنویسی، قابل نقل و انتقال است. بنابراین، در این حالت اگر امضایی در ظَهر این چک درج شده باشد، به معنای ضمانت است، نه ظَهرنویسی (یعنی امضاء برای انتقال). در نتیجه، میزان محکوم‌به را از ۲۱۲ میلیون ریال به ۱۱۲ میلیون ریال کاهش داد. طرف مقابلِ آقای الف به این رأی اعتراض نمود و پرونده در دادگاه تجدیدنظر مورد بررسی قرار گرفت. دادگاه تجدیدنظر نیز این رأی را تأیید نمود. بنابراین، مطابق این رأی، یکی دیگر از ملاک‌هایی که برای تشخیص نوع چک می‌توان از آن استفاده نمود، توجه به این نکته است که آیا چک در وجه حامل صادر شده است یا خیر.
سخن آخر
چنانچه در حوزه دعاوی مرتبط با چک به بهره‌مندی از مشاوره حقوقی نیاز دارید، می‌توانید از خدمات حقوقیِ سامانه تخصصی وینداد استفاده نمایید.
