خسارت، یکی از مهم‌ترین مفاهیم حقوقی است که قوانین متعددی به تبیین ابعاد مختلف آن اختصاص یافته است. خسارت‌های ناشی از حوادث کار، خسارت‌های مربوط به دادرسی و نحوه جبران خسارت‌های بدنی از مهم‌ترین مباحث حقوقیِ مرتبط با خسارت می‌باشند. از دیگر موضوعات مهم این حوزه، نحوه اقدام حقوقی برای مطالبه خسارت است. در این نوشتار، دعوای مطالبه خسارت و نکات حقوقی که پیرامون آن وجود دارد، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
خسارت چیست؟
از لحاظ لغوی، خسارت به معنای ضرر و زیان است. انسان‌ها ممکن است که در قبال ارتکاب هر رفتار ناخوشایندی از سوی دیگران، خود را متحمل ضرر و زیان بدانند و این‌طور گمان کنند که خسارتی به ایشان وارد آمده است.
طبیعتاً تلقی عرفی از خسارت، با معنای حقوقیِ آن تفاوت دارد. هنگامی که در دنیای حقوق از خسارت سخن به میان می‌آید، منظور از آن، ضرر و زیانی است که در نتیجه یک رفتار غیرمجاز به وجود می‌آید. این رفتار غیرمجاز ممکن است که از روی عمد یا از روی بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی انجام شده باشد. علاوه‌براین، این رفتار ممکن است که یک رفتار مثبت (فعل) یا یک رفتار منفی (ترک‌فعل) باشد. ازبین‌بردن یا تخریب‌کردن اموال دیگران، صدمه‌زدن به جسم و جان دیگران، خدشه‌دار کردن آبرو و حیثیت دیگران و عدم‌انجام یا تأخیر در انجام تعهدات قانونی و قراردادی در قبال دیگران، نمونه‌های روشنی از رفتارهای غیرمجاز هستند که انجام آن‌ها موجب ورود ضرر و زیان به دیگران می‌شود. بنابراین، خسارت نتیجه رفتاری است که یک شخص علی‌رغم این‌که مجوز انجام آن را نداشته است، آن را انجام داده است و یا علی‌رغم داشتن وظیفه قانونی برای انجام آن، از انجام آن خودداری نموده است.
خسارت بر چند نوع است؟
موضوع خسارت ممکن است که اموال و دارایی، جسم و جان یا آبرو و حیثیت (شخصیت) یک انسان باشد. براین‌اساس، می‌توان خسارت را به سه نوعِ مالی، بدنی و معنوی تقسیم‌بندی نمود. اگرچه در گذشته در مورد امکان مطالبه و جبران ضرر و زیان معنوی اختلاف‌نظر وجود داشته است، امروزه مطابق قوانینی که در نظام حقوقی اعتبار دارند و اجرا می‌شوند، خسارت‌های معنوی نیز مانند خسارت‌های مالی و بدنی قابل مطالبه می‌باشند. به‌عنوان نمونه، مطابق ماده 1 قانون مسئولیت مدنی، مصوب سال 1339، «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد». هم‌چنین، مطابق ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب سال 1392، چنانچه شخصی مرتکب جرمی شود و ارتکاب این جرم موجب شود که به شخص یا اشخاص دیگر خسارتی وارد آید، شاکی می‌تواند علاوه‌بر طرح شکایت کیفری، جبران تمامیِ ضرر و زیان‌های مادی و معنویِ ناشی از جرم را نیز مطالبه کند.
باید به این نکته توجه داشت که نوع جبران ضرر و زیان در هر یک از انواع سه‌گانه خسارت متفاوت است. به‌عنوان نمونه، تبصره 1 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب سال 1392، ضرر و زیان معنوی را به صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی تعریف نموده است. مطابق این تبصره، چنانچه شاکی جبران ضرر و زیان معنویِ ناشی از جرم را مطالبه کند، دادگاه می‌تواند علاوه‌بر صدور حکم به جبران مالیِ خسارت معنوی، به رفع زیان از طریق شیوه‌هایی هم‌چون الزام به عذرخواهی، درج حکم در جراید و … حکم صادر کند.
دعوای مطالبه خسارت چیست؟
چنانچه در اثر رفتار یک شخص، به شخص دیگر ضرر و زیانی وارد شود، شخص زیان‌دیده این حق را دارد که با طی‌نمودن فرایند قانونی، جبران خسارت را از مسبب خسارت مطالبه کند. برای به‌نتیجه‌رسیدن این درخواست از طریق قانون، باید دعوای مطالبه خسارت اقامه شود. بنابراین، دعوای مطالبه خسارت دعوایی است که زیان‌دیده می‌تواند آن را برای مطالبه جبران ضرر و زیانی که به‌واسطه رفتار شخص دیگر بر او وارد آمده است، اقامه نماید.
در طرح دعوای مطالبه خسارت به چه نکات حقوقی باید توجه کرد؟
توجه به این نکات حقوقی در طرح دعوای مطالبه خسارت ضروری است:
الف. دعوای مطالبه خسارت، یک دعوای حقوقی است. بنابراین، زیان‌دیده باید برای طرح دعوای مطالبه خسارت، دادخواست تنظیم کند و هزینه دادرسی را بپردازد. دعوای مطالبه خسارت ممکن است که به‌صورت جداگانه یا در ضمن طرح دعوای حقوقیِ دیگر اقامه شود. در مواردی که خسارت در ضمن اقامه یک دعوای دیگر مطالبه می‌شود، نیاز به پرداخت هزینه دادرسیِ مستقل نیست.
ب. خواهان دعوای مطالبه خسارت (زیان‌دیده) باید با ارائه دلیل و مدرک معتبر اثبات کند که اولاً خوانده مرتکب یک رفتار غیرمجازِ عمدی یا مبتنی بر تقصیر شده است، ثانیاً به او (خواهان) خسارت وارد آمده است و ثالثاً این خسارت، به رفتار خوانده منتسب است. به‌عبارت‌بهتر، خواهان این دعوا باید اثبات نماید که به سبب رفتار غیرمجازِ خوانده به او ضرر و زیان وارد آمده است.
پ. در برخی موارد، اثبات ورود خسارت ضرورت ندارد. به‌عنوان نمونه، در مطالبه خسارت تأخیر تأدیه، ضرورت ندارد که خواهان اثبات نماید که در اثر رفتار خوانده به او خسارتی وارد آمده است. به‌عبارت‌بهتر، در دعوای مطالبه خسارت تأخیر تأدیه همین که خواهان اثبات نماید که خوانده دین خود را ادا نکرده است، می‌تواند خسارت تأخیر تأدیه را مطالبه کند. علاوه‌براین، اگر در یک قرارداد وجه‌التزام پیش‌بینی شده باشد، خواهان دعوا می‌تواند به صِرف عدم‌اجرای تعهد قراردادی از سوی طرف مقابل، وجه‌التزام را که نوعی خسارت ناشی از عدم‌اجرای تعهد قراردادی است، مطالبه کند. در این حالت، خواهان صرفاً باید اثبات کند که طرف مقابل او به تعهد قراردادیِ خود عمل نکرده است و لزومی ندارد که اثبات کند در اثر عدم‌اجرای تعهد قراردادی، به او خسارتی وارد آمده است.
ت. مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای مطالبه خسارت، دادگاه حقوقی است. همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، در پرونده‌های کیفری شاکی می‌تواند ضرر و زیان ناشی از جرم را نیز مطالبه کند. حال، مطابق مواد 15 و 16 قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب سال 1392، اگر شاکی تصمیم داشته باشد که ضرر و زیان ناشی از جرم را نیز مطالبه کند، می‌تواند دادخواست ضرر و زیان را تنظیم کند و آن را تا پیش از اعلام ختم رسیدگی به دادگاه کیفری تسلیم نماید. بنابراین، دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم، هم در دادگاه کیفری قابل اقامه است و هم در دادگاه حقوقی.
سخن آخر
دعوای مطالبه خسارت، علاوه‌بر پراهمیت‌بودن، پیچیدگی‌های خاصی دارد. سامانه خدمات دعاوی تخصصی وینداد این امکان را برای شما فراهم می‌آورد که پیش از هر نوع اقدام حقوقی با متخصصان این حوزه مشورت نمایید.
