نحوه محافظت از مالکیت فکری اثر هنری

مالکیت فکری اثر هنری یک هنرمند یا به طور کلی حقوق مالکیت‌های ادبی و هنری چیست؟
«هنر که نون و آب نمیشه » این جمله معروف را همه ما ایرانی‌ها حداقل چندبار در زندگی شنیده‌ایم اما واقعا آیا این جمله درست است یا در کشور ایران نمی‌توان از هنر پول درآورد؟
این روزها با یک کلیک ساده روی دکمه سبز دانلود آهنگ مورد علاقه‌مان را دانلود می‌کنیم. با یک کلیک ساده عکس منتخب سال را ذخیره می‌کنیم. یک متن زیبا که آن را هم از نوشته دیگری کپی کرده‌ایم در شبکه‌های اجتماعی‌مان به اشتراک می‌گذاریم . اما آیا این کارها عادی است؟ صاحب این آثار ادبی و هنری حقی نسبت به آثار فکریشان ندارند؟

ما در این مطلب به کپی‌رایت یک اثر هنری می‌پردازیم. چنانچه نیاز به اطلاعات بیشتری داشتید می‌توانید از راهنمایی‌های کارشناسان حقوقی استفاده کنید.

مالکیت فکری اثر هنری به چه معناست؟

ما انسان‌ها از هنر لذت می‌بریم اما خالق این آثار ادبی و هنری که به اصطلاح مالک آثار خودشان هستند حق استفاده از آثار را دارند و دیگران حق کپی کردن آثار آن‌ها را ندارند.

به این حق اصطلاحا امروزه مالکیت فکری و کپی رایت می‌گویند. متاسفانه هنرمندان امروزه به علت نا‌آگاهی‌هایی که در زمینه حقوق خود دارند بسیار مورد سو استفاده قرار می‌گیرند و خیلی از آن‌ها آثار خود را به رایگان در اختیار دیگران قرار می‌دهند.

در اینجا کلمه مالکیت به معنای رایج این کلمه نیست؛ مثل حقی که شما نسبت گوشی خودتان دارید بلکه اصطلاحا به این معناست که مبتکر یک اثر ادبی یا هنری یا به طورکلی یک اثر فکری حق دارد که از آثاری که زاییده فکر و اندیشه‌اش هستند استفاده کند. تنها او این حق استفاده را دارد تا جایی که خود آن فرد، چه هنرمند باشد چه عکاس یا حتی یک طراح بازی‌های کامپیوتری حق استفاده مالی از آثار خود را به دیگران بدهد.

حقوق قانونی یک هنرمند نسبت به اثر خود

هنرمندان و نویسندگان و هر شخصی که از ایده‌های خودش آثاری بوجود می‌آورد دو نوع حق نسبت به آثار خود دارند:

• حق معنوی
• حق مالی نسبت به اثر

حقوق معنوی یا حق اخلاقی نسبت به آن اثر به این معنا است که شخصی که اثری را خلق می کند حق دارد اثر با عنوان او منتشر شود. اگر جایزه‌ای به اثر او تعلق بگیرد مالک آن جایزه خالق اثر ادبی است. در نتیجه شخص دیگری حق ندارد که این اثر را به نام خود منتشر کند یا این حق را از پدید آورنده اثر سلب کند.

بر خلاف آنچه که اکثر عموم افراد تصور می‌کنند یک اثر هنری مثلا یک تصویر، موسیقی و سایر آثار رایگان نیستند. بنابراین همانگونه که شما برای مشاهده یک فیلم در سینما مبلغی را می‌پردازید برای استفاده از سایر آثار ادبی و هنری نیز باید هزینه‌ای را به صاحب آن اثر پرداخت کنید. از این رو حق استفاده مالی و کاربردی از یک اثر با صاحب آن اثر است.

برخلاف حقوق اخلاقی یک هنرمند بر اثرش این دسته از حقوق یعنی بهره‌برداری مالی از یک اثر قابل انتقال به افراد دیگری است. همانند خواننده‌ای که عواید بدست آمده از موسیقی خود را به تهیه‌کنندگان انتقال می‌دهند یا درصدی از فروش کتاب‌ها را که ناشران کتاب از آن خود می‌دانند.

چه آثاری در زمینه مالکیت فکری و معنوی اثر هنری مورد حمایت قرار می‌گیرند؟

سوالی که در این جا مطرح می شود این است که چه آثاری مورد حمایت قانونی قرار می گیرند؟

مطابق ماده ۲ قانون حقوق مولفان , مصنفان و هنرمندان آثاری که نتیجه ی فکر و ایده و ابتکار افراد هستند مورد حمایت این قانون قرار می گیرند. این آثار شامل یک نوشته، مجسمه، نقاشی ، موسیقی، فیلم، عکس حتی طرح‌های گرافیکی و طرح‌های نرم‌افزارها است.
آثاری که تحت حمایت قرار می‌گیرند باید ویژگی‌های مختلفی داشته باشند:

اصیل باشند؛ اصیل بودن در این جا به معنای نو بودن و ابتکاری بودن است. پس اثری که کپی از یک اثر دیگر می باشد قابل حمایت نیست. البته برخی از آثاری نیز که اصیل نیستند اما در ارتباط با آثار اصیل هستند نیز گاهی مورد حمایت اصل کپی رایت قرار می گیرند. مثلا ترجمه‌های آثار دیگر یا اقتباس‌هایی که از این آثار بوجود می‌آیند.

در اشکال گوناگون به طور مادی و فیزیکی بیان شده باشد؛ پس ایده‌ها علی‌رغم اهمیتی دارند اما قابل حمایت نیستند. مثلا طرح نوشته‌ای که تنها در ذهن یک نویسنده است و هنوز به شکل نوشته در نیامده، قابل حمایت نیست. بلکه حتما باید نوشته شود. مادی و فیزیکی بودن اثر لزوما به معنای قابل لمس بودن آن اثر نیست. بلکه اثری که یک نرم افزار یا بازی کامپیوتری و به طور مجازی باشد نیز از تاریخ ایجاد قابل حمایت است.

این آثار برخلاف طرح‌های صنعتی و برندها و اختراعات حتما نباید در یک مرجع خاص ثبت شوند و از تاریخی که پدیدآورنده آن‌ها را ایجاد می‌کند مورد حمایت کپی رایت قرار می‌گیرند و شخص دیگری حق استفاده از آن‌ها یا کپی برداری بدون اجازه از این آثار را ندارد.
ارزش اثر ایجاد شده یا کیفیت آن و شکل و قالب اثر نیز در مورد حمایت قرار گرفتن تاثیری ایجاد نمی‌کند. پس این تصور اشتباهی است که فقط آثار ادبی هنرمندان بزرگ و معروف غیرقابل کپی برداری هستند. حتی در بعضی کشورها نقاشی‌های کودکان بالای سه سال مورد حمایت کپی رایت قرار می‌گیرند.

چه حقوقی مطابق قانون کپی رایت مورد حمایت قرار می‌گیرند؟

حق انحصاری پدیدآورنده اثر هنری، انتشار، عرضه و اجرای یک اثر ادبی و هنری با پدید آورنده آن اثر است. این اثر تنها به نام پدید آوردنده اصلی خودش قابل انتشار خواهد بود. اگر هر شخصی بخواهد از یک اثر ادبی و هنری در یک اثر دیگر استفاده کند مثلا از یک داستان در فیلم خودش استفاده کند حتما باید اجازه صاحب اثر اصلی را کسب کند. همچینن اگر یک اثر دو پدید آورنده داشته باشد هردو آن‌ها باهم حق استفاده از آن اثر خاص را دارند .

مدت حمایت از این آثار و حق استفاده انحصاری از آن ها برای صاحب اثر تا زمانی هست که این افراد زنده‌ باشند و پس از مرگ صاحب اثر در مورد آثار عکاسی و سینمایی تا سی سال پس از انتشار آن‌ها و در مورد سایر آثار ادبی و هنری تا پنجاه سال پس از مرگ پدید آورنده آن اثر متعلق به وراث صاحب اثر خواهد بود. اما در مورد آثار کاربردی مثل عکس و فیلم این آثار فقط تا سی سال مورد حمایت قانون کپی رایت قرار می‌گیرند.

آیا مالکیت فکری اثر هنری در کشورهای دیگر مورد حمایت قرار می‌گیرند؟

همان طور که آثار ادبی و هنری در کشور خود هنرمند یا صاحب اثر مورد استفاده قرار می‌گیرند امکان دارد این آثار در کشورهای دیگر هم مورد استفاده قرار بگیرند. مثلا از عکس یک عکاس در یک ژورنال خارجی چاپ شود یا موسیقی یک آهنگساز در یک فیلم خارجی به کار برده شود یا حتی یک کتاب ایرانی به زبان‌های دیگر ترجمه شود.

استفاده از آثار ادبی و هنری به طور اخلاقی نیاز به اجازه خود صاحب اثر دارد اما خب از آنجا که این آثار به راحتی می‌توانند در اختیار دیگران قرار بگیرند پس ممکن است خیلی‌ها از آن‌ها بدون اجازه استفاده و در واقع اقدام به نقض کپی‌رایت کنند. اما برای حمایت از این آثار در کشور های دیگر , سازمان‌های بین‌المللی کپی رایت وجود دارد که متاسفانه ایران عضو این سازمان ها نیست پس نه استفاده از آثار خارجی در ایران منعی دارد و نه اینکه اگر شخصی در خارج از ایران از آثار هنرمندان ایرانی استفاده کند ممنوع است.

جمع‌بندی

به طور کلی مقررات کپی رایت یا همان مالکیت هنری و ادبی در ایران به خوبی آثار ادبی و هنری را مورد حمایت قرار نمی‌دهند. پس بهتر است که به عنوان صاحب اثر در مقابل منتشر کنندگان آثار قراردادی تهیه کنید تا به خوبی بتوانید از حقوق خود نسبت به آثار هنری و ادبی‌شان حمایت کنید. چرا که بیشتر هنرمندان آگاهی چندانی به حقوق قانونی خودشان ندارند. به همین دلیل توصیه می‌شود که از وکلای مالکیت معنوی راهنمایی بگیرید تا آثار شما مورد سواستفاده دیگران قرار نگیرد و از حقوق خود بهره‌مند شوید.

سوالات متداول

آیا آثار هنرمندان در ایران مورد حمایت قانونی قرار می‌گیرد؟

بله، آثار هنری بر اساس قانون حقوق مولفان , مصنفان و هنرمندان مورد حمایت قانون قرار دارد و امکان کپی، انتشار یا استفاده به هر نحوی از آن‌ها توسط سایر افراد بدون اجازه پدیدآورنده وجود ندارد.

چه حقوقی مطابق قانون کپی رایت مورد حمایت قرار می‌گیرند؟

حق انحصاری منتشر کردن پخش، عرضه و اجرای یک اثر ادبی و هنری با پدید آورنده آن اثر است.