از جمله مهم‌ترین و رایج‌ترین سند تجاری که مقررات مختلفی ناظر بر آن وضع شده است، چک می‌باشد. یکی از طرق انتقال چک ظهرنویسی یا پشت نویسی آن است. در این راستا ممکن است به لحاظ عدم رعایت شرایط مقرر قانونی دعوی ابطال ظهرنویسی چک توسط ظهرنویس اقامه گردد.
در این مطلب قصد داریم تا به مهم‌ترین نکات مربوط به چک و ابطال ظهرنویسی چک بپردازیم.
تعریف چک از منظر قانون تجارت چیست؟
به صورت کلی وفق مقررات قانون مدنی منظور از سند، نوشته‌ای است که در مقام دفاع یا دعوا قابل استناد باشد. این تعریف از سند سبب شده است که تقسیم بندی‌های مختلفی از آن ارائه گردد. یکی از مهم‌ترین موارد اسناد که موضوع این مطلب نیز می‌باشد اسناد تجاری علی الخصوص چک است.
از اسناد تجاری در قانون تجارت ایران به صورت دقیق تعریفی ارائه نشده است لیکن تعریفی که دکترین از اسناد تجاری ارائه داده است عبارتست از هر سندی که در تجارت و در روابط بازرگانی به‌کار برود و علاوه بر اینکه مورد حمایت خاص قانون‌گذار در قانون تجارت قرار گرفته، دارای اوصاف خاص تجاری نیز باشند.
حال که با تعریف و مفهوم دقیق اسناد تجاری اشنا شدیم، ضرورت دارد که به تبیین دقیق تعریف چک بپردازیم.
تعریفی که از چک ارائه شده آنست که سندی است که به موجب آن صادرکننده می‌تواند از حساب موجود در بانک پولی برداشت نماید یا به دارایی موجود در بانک بیفزاید.
تفاوت چک با سایر اسناد تجاری آن است که بر مبنای قانون صدور چک، چک را فقط بر روی بانک می‌توان صادر نمود و به عبارت دیگر صرفاً محال‌علیه چک بانک است.
از جمله نکاتی که طبق قانون بایستی در حین صدور چک بدان توجه نمایید آنست که در چک باید محل صدور و تاریخ صدور قید شود و به امضای صادرکننده چک برسد و پرداخت وجه چک نباید وعده‌دار باشد.
حال که مفهوم چک و برخی از مقررات ناظر بر آن آشنا شدیم، ضرورت دارد تا موضوع اصلی این مطلب که ابطال ظهرنویسی چک است، بپردازیم.
منظور از ابطال ظهرنویسی چک چیست؟
همانطور که بیان شد چک ممکن است با رعایت شرایطی از طریق ظهرنویسی منتقل شود. بدین سو اگر شرایط مقرر قانونی در انجام این امر عایت نشود ممکن است دعوایی تحت عنوان دعوی ابطال ظهرنویسی چک مطرح شود.
در این دعوی خواسته خواهان که همان ظهرنویس است، ابطال ظهرنویسی است. توجه نمایید که دعوای ابطال چک و ابطال ظهرنویسی و ابطال ضمانت سه دعوای حقوقی کاملاً مستقل محسوب می‌شود. لیکن در این سه دعوی به جهت آنکه قواعد مشابه و یکسانی حاکم است و همچنین خواسته اصلی در هر سه ابطال یک عمل حقوقی است، تشابهاتی دارند.
نکته‌ای که در خصوص دعوی ابطال ظهرنویسی چک توجه به آن حائز اهمیت است آن است که مفهوم قابلیت ابطال در حقوق ایران تا حدی ناشناخته است. بدین توضیح که در حقوق ایران یک عمل حقوقی سه وضعیت بیشتر ندارد یا باطل است و هیچ اثر حقوقی نسبت به آن مترتب نسیت یا غیر نافذ و قابل فسخ بوده و یا اینکه صحیح واقع شده است. بنابراین باید منظور از عمل حقوقی قابل ابطال را همان عمل حقوقی باطل دانست.
در این راستا توجه نمایید که ظهرنویسی چک نیز یک عمل حقوقی به شمار می‌رود. فلذا رعایت شرایط اساسی صحت معاملات که در ماده ۱۹۰ قانون مدنی مقرر شده است، ضرورت دارد.
از جمله شرایط مقرر در ماده ۱۹۰ قانون مدنی که شرایط ماهوی صحت ظهرنویسی نیز می‌باشد عبارتست از وجود، اعلام، انطباق و سلامت اراده ظهرنویس، فقدان اجبار، اکراه، اشتباه در ظهرنویسی و تسلیم ارادی سند.
در این بخش به منظور درک بیشتر موضوع به بیان مثالی می‌پردازیم.
تصور نمایید که شخصی بدهکار یا مدیون باشد و برای تأدیه یا پرداخت دین خود چکی را به طلبکار ارائه نماید و طلبکار چک را بپذیرد. در این صورت بدهکار از طریق ظهرنویسی مبادرت به انتقال چک مورد نظر نموده و سپس آنرا به طرف مقابل تسلیم می‌نماید. در این مرحله است که تسلیم کننده چک را ظهرنویس و گیرنده را دارنده و عمل انجام یافته را عمل ظهرنویسی می‌نامیم.
به عبارت دیگر عمل حقوقی ظهرنویسی مستلزم تحقق دو عمل حقوقی جداگانه است که این دو عمل عبارتند از تنظیم و تسلیم سند.
منظور از تنظیم یا تحریر عبارت است از عمل حقوقی قبول تعهد از طریق الحاق امضاء ظهرنویس در ظهر چک قبل از واگذاری آن.
از طرف دیگر تسلیم که مرحله بعد از تنظیم است عبارت است از عمل حقوقی قبول تعهد از طریق در اختیار و تصرف دادن چک به دارنده و انتقال کلیه حقوق مندرج در چک به دارنده.
با این توضیح هر یک از ظهرنویسان در صورتی که مدعی فقدان شرایط مندرج در ماده ۱۹۰ قانون مدنی باشند این امکان قانونی را دارند که دعوای ابطال ظهرنویسی چک را حسب مورد اقامه نمایند و در صورتی که هریک از آنها ادعای خود را اثبات کند تنها آن شخص از مسئولیت خارج می‌شود و مسئولیت سایرین به قوت خود باقی می‌ماند.
سخن آخر
همانطور که ملاحظه نمودید، چک از مهم‌ترین اسناد تجاری رایجی مجسوب می‌شود که مزایای قانونی بسیاری نسبت به آن مترتب است. یکی از مزایای قانونی چک، امکان انتقال آن از طریق ظهرنویسی است. در این صورت اگر چک از طریق ظهرنویسی منتقل شود بایستی شرایط مقرر در ماده ۱۹۰ قانون مدنی رعایت گردد.
در غیر این صورت، ظهرنویس امکان اقامه دعوی ابطال ظهرنویسی چک را خواهد داشت.
در صورتی که در خصوص موضوع فوق سؤال یا ابهامی دارید می‌توانید با مراجعه به بخش مشاوره تلفنی ، با کارشناسان حقوقی تیم وینداد در ارتباط باشید.
