فورس ماژور یا قوه قهریه چیست و چه کاربردی در مسائل حقوقی دارد؟

فورس ماژور یا قوه قهریه یکی از شروط مندرج در قرارداد است که بار مسئولیت را برای امور طبیعی و غیر قابل اجتنابی که انجام تعهدات قرارداد را مختل می‌کند، از طرفین قرارداد بر می‌دارد و مانع انجام تعهدات مندرج در قرارداد از سوی طرفین می‌شود.

فورس ماژور یک اصطلاح فرانسوی به معنای قدرت برتر است. این واژه برای حوادث و اتفاقاتی به کار می‌رود که جزو امور طبیعی محسوب شده و هیچ یک از طرفین را نمی‌توان به خاطر آن مسئول دانست نظیر طوفان، گردباد، زلزله و … . همچنین این واژه شامل امور انسانی نظیر اغتشاش، شورش و درگیری‌های مسلحانه نیز می‌شود. یا حتی اگر بخواهیم مثال عینی بزنیم می‌توانیم بگوییم شیوع یک بیماری مانند ویروس کرونا هم مصداقی از فورس ماژور محسوب می‌شود.

فورس ماژور به چه معناست؟

فورس ماژور که در فارسی به قوه قاهره یا قوه قهریه ترجمه شده اصطلاحی درحقوق فرانسه است. فورس ماژور یا قوه قهریه دارای دو معنای عام و خاص است:

معنی کلمه فورس ماژور در معنای عام عبارت است از هر حادثه خارجی که خارج از حیطه قدرت کسی که تعهدی را به عهده گرفته است یا همان متعهد باشد.

معنی کلمه فورس ماژور در معنای خاص عبارت است از حادثه‌ای بی نام (یعنی غیر منتسب به شخص معین و صرفاً ناشی از نیروهای طبیعی)، غیرقابل پیش‌بینی و غیر قابل اجتناب.

بعضی از حقوقدانان فرانسوی بین فورس ماژور و حادثه غیر مترقبه فرق گذاشته و گفته‌اند که حادثه غیر مترقبه حادثه‌ای درونی یعنی وابسته به فعالیت متعهد است مانند آتش‌سوزی و اعتصاب در پاره‌ای از موارد؛ در حالی‌که فورس ماژور حادثه‌ای بیرونی است مانند سیل، طوفان و غیره.

تعریف قوه قهریه در قانون مدنی

مطابق ماده ۲۲۷ قانون مدنی ایران فورس ماژور یا قوه قهریه حادثه‌ای است که نمی‌توان آن را به متعهد مربوط دانست، اعم از این‌که ارتباطی با قلمرو فعالیت متعهد داشته و « حادثه غیرمترقبه » تلقی شود یا صرفاً ناشی از عوامل بیرونی و جدا از متعهد باشد.

حوادث غیر مترقبه در قرارداد (حوادث قهریه در قرارداد) چیست؟

در حالت کلی حوادث غیر مترقبه به معنای شرایط غیر قابل کنترل و خارج از اراده فرد، غیر قابل مقاومت و عواملی که خارج از کنترل بشر است می‌باشد که با اعمال و مراقبت‌های معمول و احتیاطات نمی‌توان آن ها را پیش‌بینی و پیش‌گیری کرد.

هدف پیش‌بینی شرط فورس ماژور هنگام تنظیم قرارداد ، معافیت از اجرای تعهد قراردادی است.

شرایط فورس ماژور در قرارداد

فورس ماژور در قرارداد از مهم‌ترین بندهای یک قرارداد است که براساس توافقات طرفین و زمینه تخصصی آن­‌ها در قرارداد ذکر می‌شوند و باید حین توجه به جزئیات قرارداد تمام شرایط را هم در نظر گرفت.

معمولاً برای قوه قهریه سه شرط، هم در حقوق داخلی و هم در حقوق بین الملل ذکر می‌شود:

۱- حادثه باید غیر قابل اجتناب باشد

طبق تعریف قوه قهریه در قانون مدنی ، حادثه ای قوه قهریه تلقی می‌شود که غیر قابل اجتناب و به تعبیر دیگر غیر قابل دفع باشد. در واقع اجرای تعهد با وقوع حوادث قهریه غیر ممکن می‌شود و هیچ کس متعهد به امر غیر ممکن نیست.

حتی در موردی که به علت تغییر وضع اقتصادی، اجرای تعهد امکان پذیر نباشد و یا سنگین و پرخرج باشد، فورس ماژور صادق نیست. هرچند ممکن است متعهد در برخی از نظام‌های حقوقی بتواند جهت تعدیل یا انحلال قرارداد به نظریه دیگری که نظریه « تغییر اوضاع و احوال» یا «دشواری» یا « عدم پیش بینی» یا «فراستریشن» نامیده می‌شود، استناد کند.

صرف دشواری اجرای تعهد، کافی برای تحقق قوه قهریه نیست.

۲- حادثه باید غیر قابل پیش‌بینی باشد

در صورتی‌که حادثه قابل پیش‌بینی باشد، متعهد موظف است تدابیر احتیاطی بیشتری برای اجتناب از آن اتخاذ کند و در نهایت باید از عقد قرارداد خودداری نماید. به بیان دیگر حادثه‌ای غیر قابل پیش‌بینی تلقی می‌شود که وقوع آن غیرعادی، ناگهانی و نادر باشد.

۳- حادثه باید خارجی باشد

معمولاً می‌گویند حوادث قهریه یا همان حوادث غیرمترقبه خارج از توان و اختیارات متعهد و قلمرو مسئولیت او است. بنابراین عیب مواد اولیه یا تقصیر کارکنان متعهد، قوه قهریه به شمار نمی‌آید هرچند که غیر قابل پیش‌بینی و غیر قابل اجتناب باشد. فورس ماژور در قانون مدنی در ماده ۲۲۷ با ذکر این‌که «متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تأدیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام، به واسطه علت خارجی بوده است که نمی‌توان به او مربوط نمود»، مشخص شده است.

نکته قابل توجه این است که از نظر آیین دادرسی، اثبات قوه قهریه بر عهده متعهد است؛ یعنی متعهد باید ثابت کند که یک علت خارجی که به او مربوط نیست، باعث عدم اجرای تعهد شده است، و به تعبیر دیگر اگر متعهد ثابت کند که « به واسطه حادثه‌ای که دفع آن خارج از حیطه اقتدار او است» نتوانسته « از عهده تعهد خود برآید، محکوم به تأدیه خسارت نخواهد بود » ( ماده ۲۲۹ قانون مدنی ایران ).

یکی از مهم‌ترین کاربردهای فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری است پس سری به مطلب فورس ماژور در انواع قرارداد پیمانکاری بزنید تا در این مورد اطلاعات بیشتری کسب کنید.

فورس ماژور شامل چه مواردی می‌شود؟

همانگونه که خواندیم بر اساس تعریف قوه قهریه در قانون مدنی ، فورس ماژور استثنایی بر اصل «لزوم وفای به عهد» می‌باشند. موارد قوه قهریه در موقعیت‌هایی اعمال می‌شوند که در آن شرایط موجود در زمان اجرای قرارداد، تغییر زیادی کرده است. به نحوی که در زمان انعقاد قرارداد بین طرفین شرایط این گونه نبوده و یا از آنچه که طرفین انتظار داشتند بسیار متفاوت بوده است.

آثار فورس ماژور

قوه قهریه در متن قرارداد یا توافق نامه آثاری را به همراه دارد. اگر تنها دلیل عدم انجام تعهد قوه قهریه باشد، مسئولیتی متوجه متعهد نخواهد بود، اما اگر متعهد می‌توانسته از بروز حادثه جلوگیری کند و تقصیر کرده یا خود باعث بروز حادثه شده باشد، دیگر وصف خارجی بودن در حادثه نیست و مسئولیت تماما برعهده‌ی وی است.

به‌علاوه در قراردادهای معوض ( قراردادهایی که طرفین در مقابل هم انجام تعهدی را برعهده دارند)، اگر فورس ماژور برای یکی از طرفین رخ دهد و مانع از انجام تعهدش گردد، طرف دیگر قرارداد نیز از انجام تعهد مبرا می‌گردد. اثر فورس ماژور ممکن است برحسب مورد، سقوط تعهد و انحلال قرارداد یا تعلیق آن باشد:

۱- سقوط تعهد و انحلال قرارداد

درصورتی‌که فورس ماژور عدم امکان دائمی اجرای قرارداد را در پی داشته باشد، موجب انحلال قرارداد و سقوط تعهد خواهد شد. در این صورت موجب برائت متعهد و معافیت او از مسئولیت است و متعهدله نمی‌تواند به علت عدم اجرای قرارداد، مطالبه خسارت کند.

در موارد زیر فورس ماژور باعث سقوط تعهدات نخواهد بود:

–       در مواردی که متعهد به موجب قرارداد خطرات ناشی از قوه قهریه را پذیرفته و در قرارداد تصریح شده باشد که متعهد حتی در صورت تحقق قوه قهریه، مسئول است. همین‌طور است درصورتی‌که قانون این مسئولیت را مقرر داشته باشد.

–       در مواردی که عدم امکان اجرا جزئی است و فقط شامل بعضی از تعهدات ناشی از قرارداد است. در این صورت، برائت متعهد نیز جزئی خواهد بود و نسبت به تعهداتی که ایفای آن امکان دارد، مسئولیت هم‌چنان باقی است.

–       در صورتی‌که فورس ماژور ناشی از تقصیر متعهد باشد.

نکته مهم این است که در قراردادهای دو تعهدی که در آن‌ها تعهد یک طرف علت تعهد طرف دیگر است، هرگاه تعهد یک طرف به علت قوه قهریه ساقط شود، تعهد طرف دیگر نیز ساقط و قرارداد منحل خواهد شد.

مهم‌ترین اثری که برای فورس ماژور پذیرفته شده است، خاتمه یافتن قرارداد و انحلال آن است.

۲- تعلیق قرارداد

هرگاه بروز حادثه‌ای که موجب عدم امکان اجرای تعهد شده موقت باشد، قوه قهریه موجب تعلیق قرارداد است و پس از رفع مانع، قرارداد اثر خود را باز می‌یابد. مشروط بر این‌که اجرای آن، فایده خود را حفظ کرده و منطبق با اراده طرفین باشد. تشخیص این امر با دادگاه است و در صورتی که دادگاه تشخیص دهد که ماهیت قرارداد به کلی دگرگون شده و اجرای آن برخلاف اراده مشترک طرفین در زمان وقوع عقد است، حکم به انحلال آن خواهد آمد.

باید توجه داشت که شرط فورس ماژور به اندازه ای بدیهی است که حتی در صورتی که در قرارداد ذکر هم نشود، هر یک از طرفین می‌توانند در صورت وقوع قوه قهریه به آن استناد کنند و این امر از اصول کلی موجود در این زمینه می‌باشد ولی بهتر است برای توافق طرفین در خصوص اجرای تعهدات در زمان فورس ماژور این شرط در متن قرارداد نیز درج شود.

سخن آخر

در این مطلب با فورس ماژور و شرایط و آثار آن آشنا شدید و دانستید که وجود بند قوه قاهره از اهمیت بالایی در قرارداد برخوردار است. توصیه می‌کنیم هنگام تنظیم متن قرارداد خود حتما این بند را آورده و قبل از امضای قرارداد از وجود متن بند قوه قهریه در قرارداد مطمئن شوید. به این منظور می‌توانید تنظیم و بررسی قرارداد خود را به کارشناسان حقوقی تیم وینداد سپرده تا با مشاوره تخصصی به قراردادی اصولی و مبتنی بر قواعد حقوقی دسترسی پیدا کنید.

سوالات متداول

فورس ماژور در قرارداد چیست؟

در قراردادهای معوض ( قراردادهایی که طرفین در مقابل هم انجام تعهدی را برعهده دارند)، اگر فورس ماژور برای یکی از طرفین رخ دهد و مانع از انجام تعهدش گردد، طرف دیگر قرارداد نیز از انجام تعهد مبرا می‌گردد.

اثبات فورس ماژور بر عهده چه کسی است؟

از نظر آیین دادرسی، اثبات فورس ماژور بر عهده متعهد است.