نظام حقوق مالکیت فکری به منظور صیانت و حفاظت از دستاوردهای فکری و هنری افراد، عنصر مهمی در نظام حقوقی هر کشوری محسوب می‌شود. در میان دستاوردهای هنری و ابتکارات فکری جامعه ایران، فرش دستبافت، نمونه بارزی در فرهنگ ایرانی است که همواره مورد توجه اقشار مختلف بوده است. اهمیت فرش دستبافت در فرهنگ ایران، از لحاظ ظرافت‌های هنری و کوشش‌های طاقت‌فرسای بافندگان آن به حدی است که در این مطلب قصد داریم تا با نظام حقوق مالکیت فکری فرش آشنا شویم. همچنین حمایت‌های مختلف حقوق مالکیت فکری از فرش ایرانی را بررسی کنیم.
آشنایی با حقوق مالکیت فکری
نظام حقوق مالکیت فکری به عنوان نظامی نوین در نهاد حقوقی کشورهای جهان به رسمیت شناخته شده است. این نظام حقوقی به منظور حمایت از آثار پدیدآورندگان هنری مانند مولفین و مصنفین، حمایت از آثار علمی، صنعتی و همچنین حفاظت از سایر محصولات فکری شهروندان یک جامعه با تعیین قوانین و مقررات سعی در جلوگیری از کپی آثار، سرقت‌های هنری، سوءاستفاده و تقلب و غیره دارد.
یکی از مصادیق دستاوردهای هنری در فرهنگ ایرانی را می‌توان تولید فرش دستبافت دانست. به دلیل اهمیت آن مشمول حمایت حقوق مالکیت فکری قرار گرفته است. در ادامه به این موضوع می‌پردازیم.
نگاهی به قوانین و مقررات مالکیت فکری در نظام حقوقی ایران
در نظام حقوقی ایران، چندین قانون و آیین‌نامه مهم در حوزه مالکیت فکری وجود دارد که به موضوعات مختلف می‌پردازند.
از جمله قوانین مهم در زمینه مالکیت فکری در ایران می‌توان به قوانین و مقررات زیر اشاره کرد:
- قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان
- قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای
- قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری
- قانون تجارت الکترونیکی
- قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات
- قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی
- آیین‌نامه‌های اجرایی این قوانین
برای ورود به بحث حقوق مالکیت فکری فرش نیز به دو مورد از قوانین مذکور اشاره خواهیم کرد.
حمایت از فرش ایرانی در قالب حقوق مالکیت فکری آثار هنری
در قوانین و مقررات ایران، چند قانون وجود دارد که به مسائل مالکیت فکری پرداخته‌اند. یکی از این قوانین، قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان است. به موجب بند ۹ ماده ۲ این قانون، آثار ابتکاری که مربوط به هنرهای دستی و صنعتی باشد، مانند نقشه قالی یا گلیم، مورد حمایت این قانون هستند.
در واقع طرح و نقشه‌ای که یک هنرمند برای بافتن فرش از آن استفاده می‌کند در زمره مواردی است که حقوق مالکیت فکری از آن حمایت می‌کند. مالکیت فکری فرش به این شکل و به عنوان یک اثر هنری حفظ می‌شود تا از هرگونه نقض کپی رایت، کپی‌برداری و سواستفاده مصون باشد.
حمایت از فرش ایرانی در قالب حقوق مالکیت صنعتی
یکی دیگر از مواردی که حقوق مالکیت فکری فرش قابلیت حفاظت دارد، استناد به آیین‌نامه اجرایی قانون ثبت علایم و اختراعات است. در ضمیمه آن طبقه‌بندی بین‌الملل علایم تجاری و صنعتی مورد بررسی قرار گرفته است. در طبقه ۲۴ این ضمیمه به محصولات نساجی و در طبقه ۲۷ نیز به انواع فرش، قالیچه، حصیر و زیرانداز به عنوان محصولاتی صنعتی که مشمول حمایت مالکیت فکری هستند، اشاره شده است.
امتیازات و حقوق مالکیت فکری فرش برای طراحان
حقوق پدیدآورندگان فرش ذیل حقوق موجود در قانون حمایت مولفان و مصنفان و هنرمندان قرار می‌گیرد. ماده ۳ قانون مذکور حقوق پدیدآورنده را شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و آثار می‌داند. به این معنا طراحان فرش و پدیدآورندگان آن می‌توانند به طور کامل از آثار خود صیانت کنند.
ماده ۴ نیز بیان می‌دارد که حقوق فوق‌الذکر محدود به زمان و مکان نبوده و غیرقابل‌انتقال هستند.
ماده ۵ قانون مذکور هم به ۷ مورد از مواردی اشاره می‌کند که پدیدآورنده اثر هنری میتواند حقوق مادی خود را واگذار کند. مواردی مانند نمایش فرش در فیلم یا تئاتر یا آگهیهای تبلیغاتی، از زمینه‌هایی هستند که پدیدآورنده فرش میتواند برای اخذ منافع مالی اثر خود را به دیگری بدهد.
همچنین موضوع اقتباس نیز در این ماده بررسی شده است. به این معنا که در صورتی که یک طراح یا پدیدآورنده فرش قصد داشته باشد تا از طرح و نقشه طراح دیگری برای خلق یک فرش جدید دیگر استفاده کند، باید از طراح و پدیدآورنده اولیه و اصلی کسب اجازه کند و در صورت نیاز منافع مالی مورد نظر طراح اصلی را بپردازد.
در مجموع می‌توان گفت تمام مزایای حقوق مالکیت فکری در خصوص مالکیت فکری فرش نیز صدق می‌کند. طراح و پدیدآورنده آن میتواند از حقوق مادی و معنوی خود به طور کامل حراست کند. بنابراین پدیدآورنده طرح و نقشه فرش قادر است تا از حقوق خود برای نشر یا عرضه انحصاری فرش خود در بازار استفاده کند.
جمع‌بندی
فرش به عنوان یکی از مهمترین صنابع دستی ایران از جمله موضوعاتی است که در قانون مالکیت فکری ایران مورد حمایت قرار گرفته است. به همین منظور مزایایی برای طراحان و پدیدآورندگان فرش در نظر گرفته شده است.
برای مثال پدیدآورنده اثر هنری میتواند حقوق مادی خود را واگذار کند. مواردی مانند نمایش فرش در فیلم یا تئاتر یا آگهیهای تبلیغاتی، از زمینه‌هایی هستند که پدیدآورنده فرش میتواند برای اخذ منافع مالی اثر خود را به دیگری بدهد.
همچنین در صورتی که یک طراح یا پدیدآورنده فرش قصد داشته باشد تا از طرح و نقشه طراح دیگری برای خلق یک فرش جدید دیگر استفاده کند، باید از طراح و پدیدآورنده اولیه و اصلی کسب اجازه کند و در صورت نیاز منافع مالی مورد نظر طراح اصلی را بپردازد.
در صورت نقض کپی رایت و حقوق مالکیت معنوی می‌توانید آن را از طریق طرح دعوای تخصصی در این زمینه پیگیری کنید.
سوالات متداول
آیا طرح و نقشه فرش در حقوق مالکیت معنوی ایران حمایت شده است؟
بله، طراح فرش میتواند از منافع مالی و غیرمالی اثر خود استفاده کند. برای مثال اجازه نمایش فرش در فیلم یا تئاتر یا آگهیهای تبلیغاتی را به دیگری بدهد.
فرش در چه قانونی مورد حمایت قرار گرفته است؟
آثار ابتکاری که مربوط به هنرهای دستی و صنعتی باشد، مانند نقشه قالی یا گلیم، مورد حمایت قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان قرار دارد.
