همان‌طور که در نوشتار مربوط به تمایز میان دعاوی حقوقی و کیفری مورد اشاره قرار گرفت، حقوق‌دانان دعوا را به توانایی قانونی تعریف کرده‌اند که براساس این توانایی مدعی حق تضییع یا انکارشده می‌تواند به مراجع صالح قضایی مراجعه نموده و وارد بودن یا نبودن ادعای خود را به قضاوت بگذارد. دعوا براساس ضوابط متفاوت، تقسیم‌بندی‌های مختلفی پیدا می‌کند. بدیهی است که هر تقسیم‌بندی علاوه بر اینکه باید بر یک ضابطه‌ی مشخصی مبتنی باشد، ضرورتاً باید آثاری را نیز در پی داشته باشد. تقسیم دعوا به دعاوی منقول و غیرمنقول، دعاوی حقوقی و کیفری، دعاوی مالی و غیر مالی و … از انواعِ این تقسیم‌بندی‌ها می‌باشد که موجب مترتب شدن آثار خاصی بر هر یک از این دعاوی شده و ضرورت شناخت آنها را موجب می‌شود.
در این نوشتار به بررسی دعاوی مالی و غیر مالی، وجوه تمایز آنها و هم‌چنین آثار مترتب بر این تقسیم بندی خواهیم پرداخت.
مالی یا غیرمالی بودن دعوا به چه معنا می‌باشد؟
برای توضیخ دعاوی مالی و غیر مالی باید بگوییم در تقسیم‌بندی دعاوی به مالی و غیرمالی، اصطلاح دعوا با مفهوم حق ارتباط زیادی پیدا می‌کند. توضیح آن‌که اگر حقی که مدعی ادعا می‌کند مورد تضییع یا انکار واقع شده است مالی باشد، دعوایی که برای آن مطرح می‌شود مالی خواهد بود و اگر این حق غیرمالی باشد، دعوای مربوط به آن نیز غیرمالی خواهد بود. در واقع، دعاوی مالی به طور مستقیم واجد آثار مالی می‌باشند. دعاوی غیرمالی نیز اگرچه ممکن است به صورت غیرمستقیم واجد آثار مالی باشد اما این آثار غیرمستقیم مالی موجب نمی‌شود که ماهیت آنها تغییر کند.
دکتر جلال‌الدین مدنی در جلد نخست کتاب آیین دادرسی مدنی خود آورده‌اند که «در دعاوی مالی مستقیماً مالی طلب می‌شود اعم از اینکه قابل ارزیابی باشد یا نباشد ولی در دعوای غیرمالی مستقیماً مالی مورد مطالبه نیست بلکه حقیقت مطلبی است که ممکن است نفع مالی و یا معنوی هم از آن حاصل شود».
از این رو نیز ایشان دعاوی مالی را به دو قسم تقسیم می‌کند؛ دعاوی مالی که قابل ارزیابی هستند مانند دعوای مالکیت و دعاوی مالی که قابل ارزیابی نیستند و هزینه دادرسی آنها به طور ثابت از قبل تعیین شده است؛ مانند تصرف عدوانی، رفع مزاحمت و ممانعت از حق، افراز، تقسیم و … . البته لازم به ذکر است که در خصوص این تقسیم‌بندی و مصادیق آن میان حقوق‌دانان اتفاق‌نظر وجود ندارد.
مفهوم حق مالی و غیرمالی
به نظر می‌رسد که برای روشن شدن مفهوم دعاوی مالی و غیر مالی باید مفهوم حق مالی و غیرمالی نیز تبیین شود. حقوق‌دانان برجسته‌ای هم‌چون مرحوم دکتر سید حسن امامی حق مالی را حقی می‌دانند که اجرای آن به صورت مستقیم برای دارنده حق منفعتی را به وجود می‌آورد که این منفعت قابل تقویم به پول می‌باشد؛ مانند حق مالکیت نسبت به یک خانه که مستقیماً برای دارنده آن ارزش پولی دارد. در مقابل، حق غیرمالی را به حقی تعریف نموده‌اند که اجرا و اِعمال آن به صورت مستقیم منفعتی را به وجود نمی‌آورد که قابل تقویم به پول باشد؛ هر چند می‌تواند به صورت غیرمستقیم چنین منفعتی را به وجود آورد.
به عنوان نمونه حق زوجیت که حقی غیرمالی است و در عین حال به صورت غیرمستقیم دارای آثار و منافع مالی مانند نفقه یا توارث می‌باشد. به عبارت بهتر، در حقوق غیرمالی ممکن است حق جنبه مالی نیز داشته باشد اما جنبه غیرمالی آن بر جنبه مالی آن تفوق و برتری دارد.
تفکیک دعاوی مالی و غیر مالی دارای چه آثاری می‌باشد؟
بر تقسیم‌بندی دعاوی به مالی و غیرمالی ۳ اثر مترتب می‌شود:
الف. طبق بند ۳ ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی که شرایط دادخواست را تعیین نموده است، خواهان دعوا در دعاوی مالی باید بهای خواسته را تعیین کند ولی در دعاوی غیرمالی چنین وظیفه‌ای را بر عهده ندارد.
ب. طبق ماده ۳۳۱ قانون آیین دادرسی مدنی احکام صادره در خصوص دعاوی غیرمالی همواره قابل تجدیدنظرخواهی می‌باشند اما احکام صادره در دعاوی مالی صرفاً زمانی قابل تجدیدنظرخواهی می‌باشند که خواسته دعوا یا ارزش آن بیش از ۳ میلیون ریال باشد. در خصوص فرجام‌خواهی نیز طبق بند یک ماده‌ی ۳۶۷ قانون آیین دادرسی مدنی در دعاوی مالی احکامی که در آنها خواسته‌ی دعوا بیش از ۲۰ میلیون ریال باشد، قابل فرجام‌خواهی است و در خصوص دعاوی غیرمالی نیز مطابق بند ۲ ماده ۳۶۷ و بند الف ماده ۳۶۸ همین قانون صرفاً تعداد محدودی از این دعاوی قابل فرجام‌خواهی می باشند.
پ. خواهان موظف است در دعاوی مالی هزینه‌ی دادرسی را در مرحله‌ی بدوی براساس ارزش یا بهای خواسته‌ی دعوا و در مرحله‌ی تجدیدنظرخواهی و واخواهی براساس میزان محکومٌ‌ٌبه بپردازد. این در حالی است که در دعاوی غیرمالی میزان هزینه‌ی دادرسی به صورت مقطوع در قانون بودجه‌ی هر سال مشخص می‌شود.
تشخیص دعاوی مالی از غیر مالی به چه صورت است؟
گفتیم که قانون‌گذار در قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ۱۳۷۹ به تعریف این دعاوی نپرداخته و ضابطه خاصی نیز برای تفکیک آنها مشخص نکرده اما در تعدادی از مواد، مصادیقی از این دعاوی را بازگو کرده است. برای شناخت دعاوی مالی از غیرمالی طرقی پیشنهاد شده است؛ بر این اساس، در صورتی که حق مورد دعوا یا خواسته، مالی بوده یا خواسته قابل تقویم به پول باشد، دعوا مالی محسوب می‌شود و در غیر این صورت، غیرمالی است. از سوی دیگر باید به نتیجه حاصل از دعوا نیز توجه کرد؛ در صورتی که نتیجه حاصل از دعوا، مال یا حق مالی باشد، دعوا مالی است و در غیر این صورت، غیرمالی محسوب خواهد شد.
مصادیق دعاوی مالی و غیر مالی کدام‌اند؟
با توجه به آثار مترتب بر تفکیک دعاوی مالی و غیر مالی، تشخیص هر یک از این دعاوی در مرحله اقامه دعوا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. با این حال با توجه به اینکه قانون‌گذار معیار و ضابطه روشن و مشخصی را برای شناسایی دعوای مالی از غیرمالی ارائه ننموده است، میان حقوق‌دانان در خصوص برخی از مصادیق اختلاف‌نظر وجود دارد.
این اختلاف‌نظرها در عمل به مرحله دادرسی نیز سرایت نموده و موجب شده است که قضات دادگاه‌ها نیز در خصوص برخی از دعاوی نظرات متفاوتی ارائه دهند. این اختلاف‌نظرها گاه موجب شده است که دیوان عالی کشور مداخله نموده و از طریق صدور رأی وحدت رویه درصدد رفع آنها برآید. به عنوان نمونه در دعوای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی و محکومٌ‌به با اینکه جنبه مالی غلبه دارد و حتی اداره حقوقی وزارت دادگستری نیز با تکیه بر رویه قضایی اعلام نموده بود که دعوای اعسار از مصادیق دعاوی مالی می‌باشد ولی دیوان عالی کشور در سال ۱۳۸۲ در رأیی که با اتفاق آراء نیز صادر شده، آن را از مصادیق دعاوی غیرمالی شمرده است.
حال فارغ از تفاوت موجود در میان آراء حقوقی به برخی از مهم‌ترین و رایج‌ترین مصادیق این قبیل دعاوی اشاره خواهیم نمود.
مصادیق دعاوی مالی:
دعوای مطالبه وجه، دعوای مطالبه‌ی خسارت، دعوای مطالبه‌ی سهم‌الارث، دعوای اثبات مالکیت، دعوای الزام به تنظیم سند رسمی، دعوای مطالبه مهریه، دعوای ابطال سند مالکیت، دعوای اقاله و فسخ قرارداد، دعوای اخذ به شُفعه، دعوای مطالبه‌ی وجه‌التزام قراردادی، دعوای استرداد جهیزیه و هدایای نامزدی و …
مصادیق دعاوی غیر مالی:
دعوای اثبات زوجیت، دعوای طلاق، دعوای حضانت، دعوای اعسار، دعوای تصرف عدوانی، دعوای رفع مزاحمت و ممانعت از حق، دعوای اثبات شناسنامه، دعوای اثبات تابعیت، دعاوی راجع به روابط موجر و مستأجر به استثنای مطالبه‌ی اجور(همانند دعوای فسخ اجاره یا تخلیه‌ی عین مستأجره)، دعوای صدور حکم موت فرضی، دعوای الزام به ثبت ولادت، دعوای ابطال یا تنفیذ وصیت‌نامه و …
هزینه دادرسی دعاوی مالی به چه صورت است؟
مطابق ماده ۵۰۲ قانون آیین دادرسی مدنی، هزینه دادرسی عبارت است از هزینه برگه‌هایی که به دادگاه تقدیم می‌شود که هزینه قرار‌ها و احکام دادگاه‌ها را نیز شامل می‌شود. ماده ۵۰۳ همین قانون می‌افزاید: هزینه دادخواست کتبی یا شفاهی اعم از دادخواست بدوی و اعتراض به حکم غیابی و متقابل، ورود و جلب ثالث و اعتراض شخص ثالث، دادخواست تجدیدنظر و فرجام، اعاده دادرسی و هزینه وکالت‌نامه، برگه‌های اجرایی و غیره همان است که در ماده ۳ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین مصوب سال ۱۳۷۳ یا سایر قوانین تعیین شده است که به صورت الصاق و ابطال تمبر یا واریز وجه به حساب خزانه پرداخت می‌شود.
یکی از مسائل مهمی که درباره تفکیک دعاوی مالی و غیرمالی در قانون آیین دادرسی مدنی عنوان شده است، به لزوم پرداخت هزینه دادرسی در دعاوی مالی بر مبنای ارزش خواسته دعوی مربوط می‌شود.
گاهی مسئولان دفا‌تر دادگاه‌ها، دعوا را بر خلاف نظر خواهان، مالی می‌دانند و معمولا قرار رد دادخواست به علت نقص آن از لحاظ عدم پرداخت هزینه دادرسی صادر می‌شود. گاهی نیز مساله به صورت دیگری نمود پیدا می‌کند. مسئولان دفا‌تر دادگاه‌ها بدون توجه به دعوای مطروحه اقدام به اخذ هزینه دادرسی بر مبنای دعاوی غیرمالی کرده‌اند که این امر علاوه بر وارد کردن خسارت به درآمد عمومی کشور و طرح دعاوی واهی از ناحیه اشخاص، مشکلات زیادی را نیز در مرحله تجدید نظر پدید می‌آورد.
فهرست دعاوی مالی و غیر مالی
برای روشن‌تر شدن مصادیق دعاوی مالی و غیر مالی چند نمونه از آنها را نام می‌بریم:
انواع دعاوی مالی :
۱- دعوای مطالبه وجه چک ، سفته ، برات و حواله ، سند عادی قرض و امثال آنها
۲- دعوای مطالبه ثمن مبیع یا استرداد ثمن
۳- دعوای مطالبه اجرت المثل یا اجور معوقه
۴- دعوای مطالبه پول خارجی (دلار – یورو – مارک – ین ژاپن – دینار و…)
۵- دعوای مطالبه خسارت اعم از خسارت و ضرر و زیان قهری یا قراردادی
۶- دعوای مطالبه حق کسب و پیشه و تجارت و سرقفلی
۷- دعوای مطالبه منافع
۸- دعوای مطالبه سهم الارث
۹- دعوای اثبات مالکیت
۱۰- دعوای الزام به تنظیم سند رسمی بیع
۱۱- دعوای خلع ید غاصبانه
۱۲- دعوای مطالبه وجه التزام قراردادی
۱۳- دعوای مطالبه مهریه
۱۴- دعوای اعتراض به نظر هیأت مدیره واحد آپارتمانی در مورد پرداخت حق شارژ
۱۵- دعوای استرداد وثیقه
۱۶- دعوای ابطال ظهر نویسی چک
۱۷- دعوای ابطال سند مالکیت مال غیر منقول
۱۸- دعوای بی اعتباری معامله موضوع سند رسمی یا عادی
۱۹- دعوای اثبات وصیت مالی
۲۰- دعوای استرداد جهیزیه
۲۱- دعوای استرداد هدایای نامزدی
۲۲- دعوای استرداد مبیع
۲۳- دعوای اعتراض به ثبت مال غیرمنقول
۲۴- دعوای الزام به تحویل مبیع
۲۵- دعوای اثبات حریم ملک
۲۶- دعوای مطالبه سهم الشرکه
۲۷- دعوای مطالبه هزینه‌های درمان
۲۸- دعوای فک رهن
انواع دعاوی غیرمالی :
۱- دعوای الزام موجر به تعمیرات اساسی عین مستأجره
۲- دعوای فسخ اجاره
۳- دعوای تخلیه ملک استیجاری
۴- دعوای الزام موجر به تعمیرات اساسی تأسیسات عین مستأجره از جمله دستگاههای حرارت مرکزی و تهویه
۵- دعوای صدور حکم به وصل آب ، برق ، گاز ، تلفن در عین مستأجره
۶- دعوای رفع تصرف عدوانی
۷- دعوای رفع مزاحمت
۸- دعوای رفع ممانعت از حق
۹- دعوای اعتراض به حفر چاه
۱۰- دعوای استرداد چک
۱۱- دعوای تنفیذ یا ابطال وصیت نامه
۱۲- دعوای اثبات ولد یا نفی ولد
۱۳- دعوای عسر و حرج در اجاره
۱۴- دعوای اثبات تابعیت
۱۵- دعوای عدم تعلق و یا ابطال شناسنامه
۱۶- دعوای الزام به تحویل عین سند
۱۷- دعوای الزام به تنظیم سند اجاره
۱۸- دعوای اثبات سوابق بیمه
۱۹- دعوای اعتراض به آگهی ثبت علامت یا اختراع
۲۰- دعوای الزام به ثبت علامت صنعتی یا اختراع
۲۱- دعوای الزام به صدور شناسنامه
۲۲- دعوای تشخیص صحت تاریخ معامله
۲۳- دعوای اعتراض به گواهی انحصار وراثت
۲۴- دعوای ورشکستگی تاجر
۲۵- دعوای انحلال شرکت تجاری
۲۶- دعوای اثبات زوجیت یا نفی زوجیت
۲۷- دعوای اثبات وقوع طلاق
۲۸- دعوای تجویز حضانت طفل توسط مادر
۲۹- دعوای تمکین زوجه
۳۰- دعوای طلاق
۳۱- درخواست تأمین دلیل
۳۲- دعوای اعسار از هزینه دادرسی
۳۳- درخواست تأمین خواسته
۳۴- دعوای اعاده اعتبار تاجر ورشکسته
۳۵- دعوای الزام به صدور پایان کار
۳۶- دعوای الزام به صدور پروانه وکالت
۳۷- دعوای تعدیل اجاره بها
۳۸- دعوای انحلال شرکت تجاری
۳۹- دعوای اثبات وکالت
۴۰- دعوای تغییر نام از لحاظ جنسیت
سخن آخر
در این نوشتار سعی کردیم شما را با دعاوی مالی و غیر مالی آشنا کنیم. حال اگر درمورد دعوای حقوقی کسب و کارتان نیاز به راهنمایی دارید می‌توانید از مشاوره حقوقی تخصصی کارشناسان ما بهره‌مند شوید.
