اصولاً هنگام بروز اختلافی حقوقی، اولین راه حلی که برای حل و فصل آن به ذهن طرفین می‌رسد، مراجعه به دادگستری است ولی این روش به دلایل متعدد ممکن است همیشه بهترین راه حل موجود نباشد. طولانی شدن فرآیند رسیدگی به اختلافات، بالا بودن میزان رسمیت و هم‌چنین هزینهٔ انجام آن، از جمله اشکالات این شیوه بوده که منجر می‌شود طرفین در فضاهایی که سرعت فرآیند حل و فصل اختلافات برایشان اهمیت دارد، به دنبال شیوهٔ دیگری بروند. فضای کسب و کار نیز طبیعتاً فضایی است که ممکن است از طولانی شدن فرآیند اختلاف و حل و فصل آن ضرر ببیند؛ بنابراین در این فضا طرفین معمولاً تلاش می‌کنند از شیوه‌های جایگزین برای حل و فصل اختلافات استفاده کنند.
شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات (Alternative dispute resolution) فرآیندهایی هستند که طرفین می‌توانند با استفاده از آن‌ها اختلافاتشان را بدون نیاز به مراجعه به دادگستری و به صورت دوستانه حل و فصل کنند. به این شیوه‌ها راهکارهای حل و فصل خصوصی اختلافات از سوی افراد نیز گفته می‌شود. این روش‌ها عبارت‌اند از مذاکره مستقیم، سازش بین طرفین، میانجی‌گری و داوری. مهم‌ترین ویژگی این راهکارها، ماهیت غیرقضایی و غیردولتی آن‌ها است.
ویژگی‌های مشترک شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات ADR
- پایه و اساس این روش‌ها تراضی طرفین اختلاف است، بنابراین طرفین در آن‌ها اختیار و آزادی عمل بیشتری دارند.
- نتیجهٔ استفاده از شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات به جز داوری، غیر الزام‌آور بوده و بنابراین اگر طرفین از آن رضایت نداشته باشند، می‌توانند آن را رد کنند.
- رسمیت این روش‌ها کمتر از مراجعه به دادگستری بوده و این امکان را در اختیار طرفین قرار می‌دهد که اختلاف خود را در محیط آرام‌تر و دوستانه‌تری حل و فصل کنند.
- این روش‌ها به صورت محرمانه انجام شده و غیر از طرفین دعوا، فرد دیگری از فرآیند حل اختلاف با خبر نمی‌شود.
- هزینهٔ انجام این روش‌ها بسیار کمتر از هزینهٔ مراجعه به دادگستری است.
چرا شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات، مورد استقبال طرفین یک اختلاف قرار می‌گیرند؟
تمام ویژگی‌های عنوان شده برای شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات را می‌توان از جمله دلایل استقبال افراد از آن‌ها دانست. هم‌چنین، مشارکت مؤثر افراد در پایان دادن به اختلاف ایجاد شده، یکی دیگر از دلالیل این امر است. برای مثال، طرفین دعوا مستقیماً در انتخاب شخص ثالث برای داوری یا میانجی‌گری دخیل بوده و این امکان برای آن‌ها موجود است که با توجه به موضوع مورد اختلاف، فردی را انتخاب کنن که دانش کافی از آن داشته باشد. هم‌چنین تشریفات ثابت لازم در فرآیند دادرسی دادگستری در این روش‌ها جایگاهی نداشته و خود طرفین اختلاف می‌توانند آیین رسیدگی و قانون حاکم را انتخاب کنند.
برای راهنمایی بیشتر می‌توانید از خدمات مشاوران حقوقی وینداد استفاده کنید و سوالات خود را بپرسید.
رایج‌ترین شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات چیست؟
مذاکره، ساده‌ترین روش جایگزین حل و فصل اختلافات است که در آن فردی که به هر دلیلی در رابطهٔ خود با طرف دیگر اختلافی را مشاهده می‌کند، می‌تواند با دعوت از آن طرف مقابل برای رفع آن تلاش کند. در صورتی که موضوع اختلاف تخصصی باشد، استفاده از کارشناسان متخصص در آن زمینه می‌تواند امکان حصول توافق را به مقدار زیادی افزایش دهد. نتیجهٔ حاصل شده از این شیوه غیر الزام‌آور بوده و طرفین می‌توانند در هر زمان به سایر روش‌ها متوصل شوند. حتی اگر هم اختلاف به دادگاه یا داوری ارجاع داده شده باشد، باز هم طرفین می‌توانند به صورت خصوصی از طریق مذاکره اختلاف را حل کرده و نتیجهٔ آن را به مرجع رسیدگی اعلام کنند.
سازش یکی دیگر از این روش‌ها است که کاربرد آن زمانی مشخص می‌شود که امکان برقراری جلسات مذاکرهٔ مستقیم به دلیل مخالفت طرفین وجود نداشته باشد. در این روش از فرد دیگری به عنوان واسطه در حل و فصل اختلاف استفاده می‌شود.
میانجی‌گری نیز روش دیگری است که در آن از فرد ثالث برای حل و فصل اختلافات استفاده می‌شود. تفاوت سازش و میانجی‌گری در این است که در میانجی‌گری، شخص ثالث سعی می‌کند پیشنهاداتی را به طرفین ارائه کند تا در نهایت به حصول توافق ترغیب شوند. این روش هم مانند روش‌های قبلی غیر الزام‌آور بوده و طرفین الزامی مبنی بر قبول پیشنهادات ارائه شده ندارند.
داوری را می‌توان یک محکمهٔ غیر رسمی دانست که در آن صحبت‌های طرفین و اسناد و مدارک آن‌ها توسط شخص یا اشخاص ثالث انتخاب شده توسط آن‌ها شنیده و بررسی شده و بر اساس آن‌ها تصمیم‌گیری می‌شود. این فرآیند به نسبت فرآیند دادرسی، رسمیت کمتری داشته و معمولاً قواعد آن ساده‌تر از قواعد رسیدگی در دادگاه است. این امکان نیز برای طرفین اختلاف وجود دارد که شیوه رسیدگی را انتخاب کرده و به داور یا داوران اطلاع دهند. بر خلاف سایر شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات، نتیجهٔ فرآیند داوری به صورت تک مرحله‌ای صادر شده، الزام‌آور بوده و طرفین امکان تجدیدنظر از آن را ندارند.
در این راستا رجوع به داور ممکن است حسب تراضی طرفین یا تعیین دادگاه صورت گیرد که در این فرض اگر تراضی طرفین مبنای رجوع به داور باشد، ضرورت دارد تا رجوع به داور به صورت قرارداد مستقل یا شرط ضمن عقد مورد توافق قرار گیرد. در حقوق ایران نیزمقررات و قوانین متعددی در حوزه داوری داریم که از آن جمله می‌توان به قانون داوری تجاری بین المللی اشاره نمود.
در قراردادهای تجاری معمولی چه روشی برای حل و فصل اختلافات پیش‌بینی می‌شود؟
در قراردادهای تجاری معمولاً از روش چندمرحله‌ای برای حل و فصل اختلافات استفاده می‌شود. در این روش، در قرارداد ذکر می‌شود که در صورت بروز اختلاف در مرحلهٔ اول طرفین سعی می‌کنند با استفاده از مذاکره، اختلاف خود را حل کنند. در صورت عدم حصول نتیجه، مرجعی به عنوان میانجی‌گر انتخاب شده و در صورت نتیجه گرفتن از این روش نیز مراجعه به فرد یا سازمانی به عنوان داور صورت می‌گیرد. البته در صورتی که قابلیت ارجاع به داوری وجود داشته باشد.
روش معمول دیگر، گنجاندن شرط رجوع اختیاری یا اجباری به شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات در این نوع از قراردادها است که به ترتیب معمولاً چنین محتوایی را منتقل می‌کنند:
«طرفین در هر زمانی می‌توانند بی آنکه نافی هرگونه رسیدگی دیگر باشد، درخواست کنند که هر اختلاف نشات گرفته از یا مرتبط با قرارداد حاضر، بر اساس مقررات شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات فیصله یابد»
«طرفین توافق می‌نمایند در صورت بروز هر گونه اختلاف ناشی از یا مرتبط با قرارداد حاضر، ارجاع امر برای رسیدگی و حل اختلاف بر اساس مقررات شیوه‌های جایگزین حل و فصل اختلافات را مد نظر قرار دهند.»
باید توجه کرد درصورتی که طرفین اختلافی به دادگاه مراجعه کرده و محکمه از وجود شرط داوری در قرارداد موضوع اختلاف مطلع شود، ملزم به خودداری از رسیدگی و راهنمایی طرفین به سمت داوری است.
