موضوعات حقوق مالکیت فکری، از دغدغه‌های نسبتا جدید بسیاری از نظام‌های حقوقی محسوب می‌شوند. به دلیل ماهیت خاص نظام مالکیت فکری، قوانین و مقررات خاصی در این حوزه وجود دارد. یکی از چالش‌هایی که می‌تواند در حیطه حقوق مالکیت فکری بحث شود، موضوع مالکیت فکری نرمافزار است.
در این مطلب مجله حقوقی وینداد به موضوع حقوق مالکیت فکری نرمافزار می‌پردازیم و مقررات مرتبط در این زمینه را بررسی می‌کنیم. با ما همراه باشید.
منظور از حقوق مالکیت فکری چیست؟
نظام حقوق مالکیت فکری که ممکن است با نام مالکیت معنوی نیز از آن یاد شود، به حقوق مرتبط با آثار فکری پدیدآورندگان اشاره می‌کند. به بیان بهتر نظام مالکیت فکری تلاش می‌کند تا از دستاوردها فکری افراد حمایت محفاظت کند. چرا که این بخش از حقوق بخشی مهم از سرمایه اشخاص و شرکت‌ها به شمار می‌روند و ارزش مالی دارند. به‌صورتی که قابل انتقال هستند. حمایت‌های قانونی نیز از سوی دیگر باعث پیشگیری و جلوگیری از نقض حقوق مالکیت فکری میشود.
این دستاوردها و آثار می‌تواند شامل حمایت از اختراعات صنعتی، آثار هنری و ادبی و غیره باشد. یکی از مصادیق فرآورده‌های فکری نرم‌افزارهای دیجیتالی است.
در ادامه به بحث مالکیت فکری نرمافزار اشاره می‌کنیم.
طراحی و تولید نرمافزار به چه معناست؟
منظور از برنامه نویسی، طراحی و تولید محصولات نرم‌افزاری رایانه‌ای یا سایر سیستم‌ها مانند تلفن همراه است که توسط شخصی با تخصص برنامه‌نویسی انجام میشود.
کاربرد وسیع نرم‌افزارها در حوزه‌های گوناگون مانند آموزش، سرگرمی، خدمات، کسبوکار و تجارت و غیره سبب شده است تا در حال حاضر عده زیادی از مردم با این نرم‌افزارها سروکار داشته باشند و از آن‌ها استفاده کنند.
همین موضوع سبب میشود تا دغدغه حفظ حقوق مالکیت فکری نرمافزار، جدی گرفته شود و نیاز باشد تا ابعاد مختلف حقوقی برای حمایت از پدیدآورندگان نرمافزار بررسی شود.
حقوق مالکیت فکری نرمافزار شامل چه مواردی است؟
حقوق مالکیت فکری شامل حقوق مادی و معنوی نرم افزار است هر به‌طور کامل می‌توان آن‌ها را این گونه معرفی کرد:
برای آن که به فهرستی از حقوق مرتبط با مالکیت فکری نرمافزار دست پیدا کنیم، بهترین راهکار رجوع به قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای است. مطابق ماده ۱ این قانون:
حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره‌برداری مادی و فکری نرمافزار رایانه‌ای متعلق به پدیدآورنده آن است. نحوه تدوین و ارائه داده‌ها در‌محیط قابل پردازش رایانه‌ای نیز مشمول احکام نرمافزار خواهد بود. مدت حقوق مادی سی سال از تاریخ پدید آوردن نرمافزار و مدت مالکیت فکری نامحدود است.
به بیان دیگر حق تکثیر، توزیع و انواع استفاده‌های مادی و غیرمادی از نرمافزار منحصرا به برنامهنویس نرمافزار اختصاص دارد و به لحاظ قانونی وی می‌تواند به استناد به همین ماده از حقوق خود حفاظت کند.
با وجود صراحت در بیان این ماده، ممکن است همچنان برخی ابهامات در مورد حقوق مالکیت فکری نرمافزار مطرح شود و فروض مختلفی در این خصوص مطرح شود.
ثبت نرمافزار در ایران
ثبت نرمافزار در ایران به دو صورت امکان‌پذیر است که حمایت‌های قانونی آن‌ها را نیز به دو شکل فراهم می‌کند:
- به عنوان اثر ادبی و هنری
- به عنوان اختراع بر اساس قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری
- ثبت و اخذ حمایت ذیل قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه‌ای
نرمافزار به این دلیل که به صورت رمز نگاشته شده و متشکل از کدهای برنامه‌نویسی است، مشابه با کتاب و آثار ادبی تحت حمایت کپی‌‌رایت قرار می‌گیرد. اما این امکان نیز وجود دارد که یک نرمافزار واجد ویژگی‌‌های اختراع باشد. یعنی جدید بوده، دارای گام ابتکاری و کاربردی در صنعت باشد.
به‌طور کلی نرمافزار تحت حمایت قانون کپی رایت قرار می‌گیرد. اما اگر طراح آن مدعی گام ابتکاری باشد که می‌تواند مشکلی را در صنعت حل کند باید درخواست ثبت اختراع خود را در اداره مالکیت معنوی ثبت کند.
در صورت بررسی و احراز شرایط، نرمافزار به عنوان اختراع ثبت میشود و در نتیجه بر اساس قانون مالکیت صنعتی مورد حمایت قرار می‌گیرد.
چه زمانی نرمافزار تحت حمایت حقوق مالکیت فکری قرار می‌گیرد؟
باید توجه داشت که حمایت از حقوق مالکیت فکری نرمافزار شرایط خاصی دارد.
اصولا ب برای آنکه حقوق مالکیت فکری نرم افزار قابل استناد در مراجع قضایی باشد باید گواهی و تاییدیههای قانونی را اخذ کند و به عنوان یک نرمافزار ثبت رسمی شود.
مطابق ماده ۸ قانون فوق‌الذکر، برای آنکه یک نرمافزار به شکل رسمی مشمول این قانون شود، باید تاییدیه فنی شورای عالی انفورماتیک را داشته باشد. اما نکته مهم این است که در حال حاضر این نهاد منحل شده است و پدیدآورندگان نرمافزار باید نرمافزار خود را در وبسایت سازمان فناوری اطلاعات ثبت و گواهی تاییدیه نرمافزار را دریافت کنند.
چه تفاوتی بین طراحی نرمافزار شخصی با سفارشی وجود دارد؟
نکته مهمی که در خصوص مالکیت مادی نرمافزار وجود دارد تمایز بین دو موقعیت است.
در حالت اول ممکن است یک برنامهنویس بدون سفارش شخص دیگری و صرفا با توجه خواست خود، اقدام به طراحی نرم‌افزاری کند. در این حالت تردیدی نیست که حقوق مادی و معنوی نرمافزار به شکل انحصاری متعلق به برنامه نویس است.
اما فرض دومی نیز قابل تصور است و آن حالتی است که طراح نرمافزار، به سفارش شخص حقیقی یا حقوقی دیگری اقدام به ساخت نرمافزار کند.
مثلا ممکن است یک شرکت با تنظیم قرارداد طراحی نرم افزار و با استخدام یک برنامهنویس، مایل باشد تا این فرد برای شرکت نرمافزار اختصاصی حسابداری طراحی کند. در چنین حالتی حقوق مالکیت فکری نرمافزار به چه کسی تعلق دارد؟
ماده ۶ قانون فوق‌الذکر به این ابهام پاسخ داده است. مطابق این ماده، اگر طراحی نرمافزار ناشی از رابطه قراردادی باشد، دو نکته قابل ذکر است:
– کارفرما باید هنگام ثبت نرمافزار، نام پدیدآورنده نرمافزار را برای صدور گواهی ثبت اعلام کند. به بیان دیگر از نظر حقوق مالکیت فکری، باید نام طراح نرمافزار حتی در فرض ساخت آن به سفارش کارفرما، همچنان ثبت شود.
– اگر موضوع قرارداد طراحی نرمافزار اختصاصی برای کارفرما باشد، حقوق مادی و همچنین اعمالی نظیر تغییر و توسعه نرمافزار به کارفرما اختصاص دارد. البته این موضوع صرفا جنبه تکمیلی دارد و طرفین قرارداد میتوانند خلاف آن توافق کنند و حقوق مادی نرمافزار را همچنان به پدیدآورنده منتسب کنند.
جمع‌بندی
موضوع مالکیت فکری نرمافزار شامل حقوق مادی و معنوی میشود. نباید فراموش کرد که نظام حقوق مالکیت فکری به دلیل داشتن قواعد و مقررات خاص و متعدد، برای بسیاری از اشخاص غیرحقوقی مبهم و یا پیچیده به نظر می‌رسد. به همین خاطر استفاده از راهنمایی‌های وکلای حوزه مالکیت فکری و مشاوران حقوقی می‌تواند کمک زیادی به افراد کند.
اگر شما برنامهنویس یا صاحب کسب‌وکاری هستید که نیاز به طراحی نرمافزار اختصاصی دارید، می‌توانید برای تنظیم و بررسی قرارداد یا سایر خدمات مشاوره‌ای با کارشناسان حقوقی مشورت کنید.
سوالات متداول
شرایط حمایت قانونی از نرمافزار چیست؟
برای آنکه یک نرمافزار رسما مشمول حقوق مالکیت فکری شود باید گواهی و تاییدیههای قانونی را اخذ کند و به عنوان یک نرمافزار ثبت شود.
در صورت سفارش نرمافزار به برنامهنویس چه کسی از حقوق قانونی برخوردار میشود؟
اگر موضوع قرارداد طراحی نرمافزار اختصاصی برای کارفرما باشد، حقوق مادی و همچنین اعمالی نظیر تغییر و توسعه نرمافزار به کارفرما اختصاص دارد. البته این موضوع صرفا جنبه تکمیلی دارد و طرفین قرارداد میتوانند خلاف آن توافق کنند.
