کپی رایت عکس در قانون و محافظت از آن

چند سال پیش، یکی از عکاسان صاحب نام عکسی از رودخانه را در صفحه اجتماعی خود منتشر کرد. عکس فوق العاده‌ای بود، عکاس برای ثبت آن زحمت زیادی کشیده بود و با واکنش‌های مثبت زیادی رو به رو شد. در همین حال عکس توسط یک روزنامه و چند وب سایت بدون اینکه نامی از عکاس ذکر شود استفاده شد. عکاس اعتراض‌های زیادی کرد و اعلام کرد که عکس او را بدون اجازه او منتشر کرده‌اند. در نهایت چند روز بعد سایت‌ها و روزنامه ازعکاس عذرخواهی کردند و عکس را با اجازه عکاس و با ذکر نام او منتشر کردند. کپی رایت عکس چیست؟ اگر عکاس با وجود این اعتراضات به حق خود نمی‌رسید، چطور می‌توانست از حق مالکیت معنوی و فکری که نسبت به عکس خود دارد، دفاع کند؟ آیا در قانون ایران کپی رایت آثار هنری ضمانت اجرایی دارد؟ چگونه می‌توان آن را اعمال کرد؟

در این مقاله ضمن تعریفی کامل از کپی رایت و حقوق معنوی پدید آورندگان نسبت به آثارشان، ضمانت اجرای نقض کپی رایت، به‌خصوص کپی رایت عکس را بیان خواهیم کرد.

کپی رایت چیست؟

کپی رایت حقی‌ست که به موجب آن به پدیدآورنده اثر ادبی اجازه دارد که نسبت به انتشار و فروش اثر ادبی، هنری یا علمی خود تصمیم بگیرد. این حق توسط قانون حمایت می‌شود. در واقع کپی رایت تمهید قانونی ست که برای حمایت از حقوق مادی و مالی پدیدآورندگان یا تولیدکنندگان آثار ادبی، هنری و علمی طرح و پایه‌ریزی شده است.

برخورداری از کپی رایت برای پدیدآورنده این مزیت را دارد که دیگر دغدغه ی آن را ندارد که دیگران حقوق مادی و اخلاقی او را زیر پا بگذارند. حقوق مادی همان حق بهربرداری انحصارگرایانه از مزایای اقتصادی و مادی یک اثر است. دارنده این حق، می‌تواند با کپی برداری، نشر، ترجمه، اجرا و غیره از حقوق مالی اثر خود استفاده کند و مانع از تعرض دیگران نسبت به آن شود.

علاوه بر حقوق مادی، حقوق اخلاقی و معنوی ماهیتی متشکل از حقوق مالی و غیرمالی دارد. طبق آن حق دفاع از اثر خود و تجدیدنظر در آن برای مالک همچنان باقی‌ست. پس حقوق اخلاقی شامل: حق انتساب اثر به پدیدآورنده آن، حق حرمت و تمامیت اثر و حق برگرداندن می‌شود.

پیشرفت فناوری کپی‌برداری، اهمیت بسیار زیاد عکس و حقوق مربوط به آن، به وجود آمدن شبکه های اجتماعی و استفاده هر روز مردم از آن‌ها باعث توزیع گسترده آثار فکری و معنوی و نقض هر روزه کپی رایت شده است.

در کشور ما هم متاسفانه کپی کردن به امری متداول بدل شده و همواره یکی از دغدغه‌های هنرمندان بوده است. در سال‌های اخیر قانونگذاران با تصویب و تکمیل قوانین مربوط به کپی رایت تلاش برای حمایت هر چه بیشتر از آثار فکری کرده‌اند. همچنین به دلیل برهم خوردن نظم عمومی در هنگام نقض حق مالکیت معنوی این عمل را جرم کیفری قلمداد کرده‌اند.

کپی رایت در قوانین

برای این که درمورد کپی‌رایت عکس بیشتر بدانیم ابتدا باید کپی‌رایت در قوانین ایران را مطالعه کنیم.

کپی رایت قانون کلی و منسجمی نداشته و هرکشور قانون مختص به خود را دارد. ولی در سال ۱۲۶۵ معاهده بین المللی به نام کنوانسیون “برن” میان کشورهای جهان امضا شد که طبق آن کشورهای عضو ملزم هستند از آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای عضو این کنوانسیون و پدیدآورندگان تبعه خود حمایت کنند.

در ایران کپی رایت به طور انحصاری قانون مشخصی ندارد بلکه مجموعه‌ای از قوانین ذیل را شامل می‌شود.

• حمایت از حقوق مولفان موصنفان و هنرمندان
• ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی
• حمایت از حقوق پدیدآورندگان بازی‌های رایانه‌ای
• ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری
• مواد ۶۲،۶۳ و ۴۷ قانون تجارت الکترونیک

ایران از سال ۲۰۰۱ عضو سازمان جهانی مالکیت فکری است. این سازمان در ۱۹۶۷ تاسیس شد و اکنون ۱۸۹ عضو دارد. هدف اصلی این سازمان «تشویق آثار خلاقانه در راستای حمایت از مالکیت معنوی» است.

قانون حمایت از مولفان و مصنفان و هنرمندان

همچنین مقنن آثار مورد حمایت کپی رایت مانند موضوع کپی رایت عکس را در ماده ۲ قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به شرح ذیل معرفی کرده است:

۱)« کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی، فنی و ادبی و هنری.

۲) شعر، ترانه، سرود و تصنیف به هر ترتیب و روشی که نوشته و ضبط و نشر شده باشد.

۳) اثر سمعی و بصری، به منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش رادیو یا تلویزیون،به هر ترتیب و روشی که نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۴) اثر موسیقی، به هر ترتیب و روشی که نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.

۵) نقاشی، تصویر طرح، نقشه جغرافیایی ابتکاری، خط‌های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر ترتیب و روشی به صورت ساده یا تزیینی به وجود آمده باشد.

۶) هرگونه پیکره (مجسمه)

۷) اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان

۸) اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.

۹) اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقش قالی و گلیم

۱۰) اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور)، میراث فرهنگی یا هنر ملی پدید آمده باشد.

۱۱) اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکاری داشته باشد.

۱۲) هرگونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل، پدید آمده باشد.

کنوانسیون برن

کنوانسیون برن نیز کپی رایت را شامل موارد زیر می‌داند:

تمامی آثار ادبی، علمی و هنری، هر آن چه که ممکن است زیر عنوان کتاب یا جزوه انتشار یابد. نوشته‌های مربوط به کنفرانس‌ها، خطابه‌ها، سخنرانی‌ها، نمایش‌‌نامه‌ها، نمایش‌نامه‌های موزیکال، طراحی رقص، نمایش‌نامه‌های کمدی و تفریحی، پانتومیم، تصنیف، موسیقی با کلام یا بدون کلام، فعالیت‌های سینمایی و کارهای مرتبط با آن، نقاشی، طراحی، معماری، مجسمه‌سازی، گراور، لیتوگرافی (چاپ سنگی)، آثار عکاسی (هر آن چه با تصویر بیان می‌شود)، عکس، آثار هنرهای کاربردی، کارهای مصور، نقشه‌‌کشی، طراحی کارهای سه ‌بعدی مرتبط با جغرافیا، نقشه ‌برداری آثار معماری یا علمی…» دانسته است. (بند اول ماده ۲ کنوانسیون برن).

شرایط حمایت از کپی رایت عکس

حمایت قانون گذار از این آثار همواره با شرایطی همراه بوده است. چه در قوانین داخلی و چه بین المللی آثاری تحت پوشش کپی رایت قرار می‌گیرند که دارای شرایط زیر باشند.

۱- اصیل و ابتکاری بودن اثر

۲- محسوس بودن شکل اثر

۳- اعلان مشخصات

۴- ثبت اثر

۵- مشروعیت اثر

۶- چاپ، پخش، نشر یا اجرا برای نخستین بار در ایران باشد.

رعایت این شروط به پدیدآورنده کمک می‌کند تا برطبق آن حق دفاع  از اثر خود و منع دیگران از تعرض به حق  خود، به عنوان مالک اثر را داشته باشد.

نقض کپی رایت عکس

نقض حقوق پدیدآورنده اثر همواره در نظم عمومی جامعه ایجاد مشکل می‌کند. به همین دلیل برخی کشورها به جهت ارزشی که برای آفرینش‌های ذهنی و فکری قائلاند و حمایت هرچه بیشتر از این آثار نقض کپی رایت را جرم تلقی می‌دانند. همچنین برای نقض آن مجازات درنظر گرفته‌اند.

در حقوق ایران مجازات نقض مالکیت فکری و هنری به‌صورت یکپارچه در نظر گرفته نشده است. همچنین ایران عضو هیچ یک از کنوانسیون‌های بین المللی حق مؤلف نیست. به همین دلیل آثار پدید آمده در ایران به وسیله افراد مقیم ایران در کشورهای دیگر محافظت نمی‌شود.

در فصل سوم و چهارم قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (۱۳۴۸) مجازات نقض کپی رایت اعلام شده است. در ماده ۲۳ قانون مذکور بیان می‌کند:

هرکس که قسمتی یا تمام اثر متعلق به دیگری را که مورد حمایت قانون است به نام خود یا به نام خود پدیدآورنده بدون اجازه او یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده‌ نشر، پخش یا عرضه نماید به حبس تأدیبی از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.

پیشرفت فناوری و فضای آنلاین باعث چاپ و توزیع گسترده آثار فکری شده است. دارندگان حق کپی‌رایت عکس درصورت رعایت شرایط آن می‌توانند تحت پوشش قانون آثار خود را به نمایش بگذارند. پدید آورنده در پرتو این شرایط می‌تواند بدون نگرانی از کپی اثر خود آن را وارد بازار کند و در صورت نقض حق نیز در صورت رعایت شرایط به‌راحتی می ‌واند حقوق خود را استرداد کند.

جمع‌بندی

مالکیت فکری و کپی رایت عکس یکی از مسائلی است که شاغلان در این حرفه و هنرمندان با آن مواجه‌اند. در بین محتواهای مختلف عکس از جمله مواردی است که در قانون کپی رایت حمایت شده و انتشار یا استفاده از آن بدون صاحب اثر از نظر قانونی متخلف را مشمول مجازات خواهد کرد.

به همین منظور برای محافظت از کپی رایت عکس و حفظ حقوق مادی و معنوی یک تصویر باید آن را به‌صورت قانونی پیگری کنید. یک راه کاربردی برای نقض حقوق کپی رایت، همکاری با وکلای مالکیت فکری است که امکان شناسایی و پیگری حقوق را به شما می‌دهد.

سوالات متداول

آیا عکاس می‌تواند اجازه انتشار عکس خود را به اشخاص دیگر ندهد؟

بله، با وجود قانون کپی رایت، عکاس نسبت به عکس خود دارای حقوق مادی و معنوی است. در نتیجه می‌تواند از انتشار آن توسط سایر اشخاص جلوگیری کند.

مجازات نقض کپی رایت چیست؟

هرکس که قسمتی یا تمام اثر متعلق به دیگری را که مورد حمایت قانون است به نام خود یا به نام خود پدیدآورنده بدون اجازه او یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده‌ نشر، پخش یا عرضه نماید به حبس تأدیبی از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.