افرادی که بخشی از سهام یک شرکت را در اختیار دارند، در واقع صاحبان اصلی شرکت محسوب می‌شوند. بر همین اساس این افراد از امتیازات و حقوق خاصی بهره‌مند هستند که به وسیله قانون مدیریت می‌شود و با اساسنامه یا تصمیم نهادهای شرکت نمی‌توان این حقوق را نقض نمود. در یک تقسیم‌بندی این حقوق به حقوق مالی و غیرمالی سهام‌داران تقسیم می‌شوند.
الف) حقوق مالی
مهم‌ترین حقوق مالی که به صاحبان سهام تعلق می‌گیرد:
1- سهیم شدن در سودآوری
2- سهیم شدن در دارایی شرکت
بند اول: سهیم شدن در سودآوری
مالکین سهام مادامی که مالکیت سهام را در اختیار دارند، مشارکت در سودآوری شرکت از حقوق آن‌ها می‌باشد. تقسیم سود میان سهام‌داران براساس میزان سهامی است که در اختیار دارند و توسط مجمع عمومی عادی سالانه معین می شود. این سود در طول زمان می‌تواند مبلغ قابل توجهی برای سهام‌داران باشد.
منظور از سود، سود قابل تقسیم می‌باشد که عبارت است از سود خالص سال مالی شرکت منهای زیان‌های سال‌های مالی قبل و اندوخته قانونی ناشی از کسر یک بیستم از سود خالص در هر سال و سایر اندوخته‌های اختیاری به علاوه سود قابل تقسیم سال‌های قبل که تقسیم نشده است (ماده 239 لایحه اصلاح قانون تجارت).
با توجه به بند ۳ ماده ۱۵۸ لایحه اصلاح قانون تجارت و مواد بعد از آن سود قابل تقسیم باید به صورت نقد به صاحب سهم پرداخت شود نه به صورت سهام جدید، مگر در قالب افزایش سرمایه. اما انتقال اندوخته قانونی به سرمایه در هیچ قالبی مجاز نیست (تبصره 2 ماده 158 لایحه اصلاح قانون تجارت).
به طور اصولی میزان سود قابل تقسیم، با توجه به ارزش اسمی سهام متعلق به هر کدام از سهام‌داران تعیین می‌شود. اما اگر برای بعضی از سهام امتیازی معین شده باشد، این ترتیب اصولی بر هم می خورد. برای مثال، ممکن است امتیاز این گونه سهام که به آن سهام ممتاز می‌گویند، این باشد که صاحب آن‌ها قبل از سهام‌داران دیگر سود خود را دریافت کند یا مبلغی بیش از سهام‌داران دیگر به او اختصاص داده شود.
در هر حال پرداخت سود موکول به این است که سودی حاصل شده باشد؛ در غیر این صورت، پرداخت هر گونه وجهی به صاحبان سهام به منزله پرداخت سود موهوم است که قانون‌گذار آن را ممنوع اعلام کرده است (ماده 240 لایحه اصلاح قانون تجارت). مانند وقتی که پیش از رسیدن سال مالی یا بررسی حساب‌ها مبالغی میان صاحبان سهام تقسیم شود.
نحوه پرداخت سود قابل تقسیم توسط مجمع عمومی تعیین می‌شود و اگر مجمع عمومی در خصوص نحوه پرداخت تصمیمی نگرفته باشد، هیئت مدیره نحوه پرداخت را تعیین خواهد نمود. ولی در هر حال، پرداخت سود به صاحبان سهام باید ظرف هشت ماه پس از تصمیم مجمع عمومی راجع به تقسیم سود انجام پذیرد (ماده 240 لایحه اصلاح قانون تجارت)
بند دوم: سهیم شدن در دارایی شرکت
هر یک از سهام‌داران به نسبت سهامشان در دارایی شرکت سهیم هستند که در این زمینه می‌توانند از قرارداد سرمایه گذاری استفاده کنند. بنابراین:
1- صاحبان سهام در زمان حیات شرکت، در صورت تصمیم به افزایش سرمایه، به نسبت سهامی که مالکند در خرید سهام جدید حق تقدم دارند (ماده 166 لایحه اصلاح قانون تجارت)
2- در زمان انحلال شرکت و پس از پرداخت بدهی‌های آن شرکا، به نسبت سهام خود در شرکت، از دارایی باقی‌مانده سهم خواهند برد، مگر این‌که برخی از شرکا دارای سهام ممتاز باشند و امتیاز سهام آنان این باشد که در زمان تقسیم دارایی شرکت، ترجیحاً مبلغ سهام ممتاز پرداخت شود و پس از پرداخت این سهام چیزی باقی نماند که به نسبت سهام عادی پرداخت شود.
ب) حقوق غیرمالی
1- حق اطلاع
سهام‌داران حق دارند که از روند شرکت اطلاع حاصل کنند و این حق در ماده 139 قانون تجارت صریحا آمده است. در مورد این حق هیچ استثنایی وجود ندارد و حتی کسی که 1 درصد سهم هم داشته باشد، این حق را نمی‌توان از او گرفت.
2- حق عضویت در شرکت
سهامدار دارای این حق مسلم است که عضو شرکت باشد و بدون رضایت او نمی‌توان او را از شرکت خارج کرد. مع ذلک، قانون‌گذار در برخی موارد استثنایی و در شرایط خاصی صاحبان سهام را از این حق محروم کرده است. این مورد از جمله مسئولیت اعضای هیئت مدیره است.
3- حق رای
حق رأی در قانون ایران از مهم‌ترین حقوق فردی صاحب سهم است. این حق به سهامدار امکان می‌دهد در تصمیمات دسته جمعی راجع به شرکت مشارکت داشته باشد.
حق رأی سهام‌داران در شرکت سهامی در اصل تابع اصلی نسبیت است؛ یعنی هرکس در شرکت، سهام بیشتری داشته باشد از حق رأی بیشتری برخوردار است.
این قاعده به صورت کلی به اجرا گذاشته می‌شود و تنها در یک مورد این اصل مخدوش می‌شود و آن در شرایطی است که در اساسنامه برای سهامدار یا سهامدارانی سهام ممتاز در نظر گرفته شده باشد و سهام ممتاز به صاحب آن حق رایی چند برابر سهام عادی بدهد.
هر گونه اقدامی که آزادی حق رای صاحب سهم را مخدوش نماید، باطل تلقی شده و از نظر مقررات جزایی نیز قابل پیگیری است.
4- حق انتقال سهام به وسیله دارنده آن
یکی از خصایص بارز سهم این است که قابل انتقال است. بنابراین نه خود صاحب سهم می‌تواند از حق انتقال عدول کند و نه شرکت می‌تواند این حق را از او بگیرد. نکته قابل توجه این است که نقل و انتقال سهام می‌بایست در دفتر ثبت سهام صورت بگیرد و هر گونه انتقالی که در این دفتر ثبت نشده باشد، فاقد اعتبار است.
موارد مذکور از مهم‌ترین حقوق مالی و غیرمالی سهام‌داران محسوب می‌شود. چنانچه در مورد هر یک از این حقوق پرسش و یا ابهامی داشتید، می‌توانید مشاوره با کارشناسان خبره حقوقی وینداد را دریافت نمایید.
با سلام .عالی بود