طرحهای اقتصادی در بخش زیربنایی مانند طرح ساخت نیروگاه‌های تولید برق، پل‌ها، جاده ها، بنادر و غیره عمدتاً توسط بخش دولتی انجام میشود ولی در کشورهای در حال توسعه دولت ترجیح میدهد با مشارکت با بخش خصوصی در این موارد هم بر توان بخش خصوصی خود بیافزاید و هم از بار مالی بر عهده خود بکاهد. یکی از راه‌های مشارکت دولت و بخش خصوصی در طرحهای اقتصادی زیر بنایی قرارداد BOT ( قرارداد احداث، بهره‌برداری، انتقال ) است.
قرارداد BOT چیست؟
یکی از انواع قراردادهای جذب سرمایه و تامین مالی، قرارداد احداث (ساخت)، بهره‌برداری، انتقال (واگذاری) (BOT) است که از ترکیب سه نوع رابطه قراردادی تشکیل شده است. در این نوع قراردادها یک طرف که اغلب دولت (کارفرما) است، برای استفاده از ظرفیت‌های اقتصادی، فناوری و زیربنایی بین المللی، اقدام به انعقاد قرارداد با شرکتهای بزرگ و قدرتمند (اغلب در قالب یک کنسرسیوم تشکیل شده از چند شرکت خارجی) در زمینه‌های احداث و سرمایه‌گذاری میکند تا با جذب سرمایه و تکنولوژی به هدف کلان خود برسد. این هدف میتواند در حوزه‌های مهم و استراتژیک نظیر انرژی (ساخت نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌های نفت و گاز)، توسعه شهری و سایر زیرساخت‌های حیاتی (مانند احداث بزرگراه‌ها، فرودگاه‌ها و سدها) باشد.
به طور کلی BOT ساز و کاری قراردادی است که به واسطه آن طرحهای اقتصادی و زیر بنایی با مشارکت دولت و توسط شرکتهای خصوصی تامین مالی و اجرا شده و مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.
سازوکار قرارداد BOT به چه صورت است؟
قرارداد قرارداد احداث، بهره‌برداری، انتقال طی چند فاز صورت می گیرد:
فاز اول قرارداد: در این قراردادها شرکتهای سرمایه‌گذار مسئولیت احداث یک پروژه عظیم و پر هزینه را برعهده می‌گیرند و با استفاده از ظرفیت‌های مالی خود، پروژه مذکور را احداث و تا مرز بهره‌برداری می‌رسانند.
فاز دوم قرارداد: شرکت سرمایه‌گذار پس از احداث پروژه، طی مدت خاصی که در قرارداد شرط شده است و اغلب نیز طولانی مدت است (به طور مثال ۲۰ یا ۳۰ سال)، از منافع و امتیازات مالی پروژه در جهت بازگرداندن اصل سرمایه، هزینههای احداث و برداشت سود و بهره مالی خود (مقدار سود اغلب به شکل تعیین درصدی خاص از بهره نهایی پروژه در قرارداد درج میشود) استفاده میکند. به طور مثال، در پروژه‌های مذکور، اغلب شرکت یا شرکتهای سرمایه‌گذار برای تامین مالی هزینههای پروژه، اقدام به اخذ وام‌های بانکی می‌کنند که پرداخت اقساط وام‌های گرفته شده از محل بهره‌برداری از پروژه امکان‌پذیر است.
فاز سوم قرارداد: سپس در آخرین مرحله، شرکت سرمایه‌گذار، پس از استیفای کلیه حقوق مالی خود از پروژه، تمامی حقوق مادی و معنوی متعلق به پروژه را به طور مطلق و رایگان به مالکیت دولت کارفرما منتقل میکند.
می‌توان گفت که در این نوع قراردادها اعتماد سرمایه‌گذار به سودآوری پروژه کلید ماجراست. چرا که اغلب پروژه‌های موضوع این نوع قرارداد، پروژه‌هایی هزینه‌بر و از لحاظ اقتصادی پر ریسک هستند؛ لذا سرمایه‌گذار بایستی به لحاظ توجیه اقتصادی پروژه اقناع شود سپس مسئولیت قراردادی احداث، بهره‌برداری و انتقال پروژه را برعهده بگیرد. انگیزه شرکتهای سرمایه‌گذار خارجی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مختلف تنها زمانی به وجود می‌آید که کارفرما یک طرح توجیهی دقیق از وجود صرفه اقتصادی و موفقیت تجاری پروژه به شرکت سرمایه‌گذار ارائه دهد.
قرارداد BOT متشکل از سه بخش می‌باشد
Build یا همان ساخت،
Operationیا همان بهره برداری و
Transfer یا همان انتقال
Build یا همان ساخت
ساخت در BOT در معنای اعم به کار رفته و شامل طراحی و مهندسی؛ تامین کالا و تجهیزات؛ و ساخت، نصب و راه اندازی میشود. به این صورت که ابتدا طراحی و مهندسی پروژه انجام میشود و سپس بر اساس آن کالا ها و تجهیزات مورد نیاز سفارش داده میشود و نهایتاً بر اساس آن کارهای ساختمانی انجام میشود و تجهیزات نصب می‌گردد. راه اندازی و آزمایش تجهیزات و ماشین آلات نیز جز مرحله ساخت بوده و با انجام آن، این مرحله به پایان رسیده و وارد مرحله بهره برداری می‌شویم.
Operation یا همان بهره برداری
مرحله بهره برداری نیز شامل مواردی همچون راهبری روزانه طرح، نگهداری از تاسیسات و ساختمان‌ها، انجام تعمیرات لازم، تامین قطعات مورد نیاز و تعویض آنها و تامین مواد مصرفی مورد نیاز می‌باشد. بخش خصوصی معمولاً در مرحله بهره برداری به استهلاک هزینه‌هایی که برای اجرای پروژه متحمل شده میپردازد. به عنوان مثال، جادهای بین شهری بر مبنای قرارداد بی او تی احداث میشود و به مدت ده سال امتیاز بهره برداری از آن به سازنده ( شرکت سرمایه گذار خصوصی) واگذار میشود. این شرکت در این مدت با اخذ عوارض از وسایل نقلیه در جاده مذکور هزینههای خود برای احداث جاده را مستهلک می‌گرداند و پس از استهلاک هزینه‌ها باقی مبالغ را به عنوان سود خود از پروژه برداشت مینماید.
Transfer یا همان انتقال
با به پایان رسیدن مدت زمان مقرر برای بهره برداری پیمانکار، وی موظف به انتقال کل طرح به کارفرما ( دولت) می‌باشد. انتقال طرح شامل انتقال کلیه تاسیسات و تجهیزات و کلیه مجوزها و لیسانس‌ها به کارفرما می‌باشد به نحوی که کارفرما بتواند به تنهایی و یا با به کار گیری شرکتهای دیگر به بهره برداری از طرح مذکور بپردازد.
شرایط قرارداد BOT چیست؟
قرارداد BOT ممکن است با تغییراتی در قالب ترتیبات قراردادی دیگری مورد استفاده قرار گیرد. مانند قرارداد ساخت، بهره‌برداری و واگذاری B.O.O که در آن بخش خصوصی نیازی به انتقال طرح به بخش دولتی نداشته و میتواند طرح را تصاحب کند. یا قراردادهای بی او او تی که در آن پس از اتمام مرحله ساخت بخش خصوصی علاوه بر دارا بودن حق بهره برداری از طرح آن را مالک نیز میشود و نسبت به طرح و تجهیزات و ماشین آلات آن حقوق مالکانه پیدا میکند و در نهایت با گذشت دوره زمانی مقرر موظف به انتقال طرح و مالکیت ناشی از آن به کارفرماست. قراردادهای بی ال تی نیز شکل دیگری از ازین قراردادهاست که در آن طرح پس از ساخت به کارفرما برای بهره برداری اجاره داده میشود و پیمانکار از این طریق هزینههای خود را مستهلک مینماید و در نهایت کل طرح را به کارفرما منتقل مینماید. نوع دیگر قراردادهای بی او او اس است که در آن پیمانکار پس از ساخت، مالکیت و بهره برداری طرح میتواند در ازای دریافت مبلغی طرح را به دولت یا شرکتهای دولتی بفروشد. و نهایتاً ترتیب قراردادی آر او تی نیز وجود دارد که در آن طرح از پیش ساخته شده توسط بخش خصوصی بازسازی شده و با بهره برداری از آن در مدت معین و استهلاک هزینه‌ها، طرح به دولت منتقل می‌گردد.
کاربرد قرارداد BOT
قرارداد BOT میتواند در طرحهای اقتصادی گوناگون به کار گرفته شود که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:
-بزرگراه‌ها: شامل جاده‌های سریع السیر، جاده‌ها، پل‌ها، ترمینال‌ها، تونل‌ها و دیگر تسهیلات مرتبط
-راه آهن: طرحهای مرتبط با خطوط راه آهن
-کشتیرانی، راه‌های آبی و تجهیزات مرتبط
-بنادر: شامل اسکله‌ها، دیواره‌های ساحلی، انبارها، محل کنترل ، خدمات قایقرانی و امکانات مرتبط
-فرودگاه‌ها: شامل ساخت فرودگاه‌ها، کنترل هوایی و تجهیزات مرتبط
-نیرو: شامل نیروگاه‌ها، برق رسانی و تجهیزات مرتبط
– مخابرات: شامل تجهیزات اصلی شبکه‌های ارتباطی و مخابراتی، امکانات ماهواره‌ای و تجهیزات مرتبط
-آبیاری و تجهیزات مرتبط
-تامین آب، دفع فاضلاب و زه کشی
-تجهیزات زیر بنائی آموزشی و بهداشتی
-احیای اراضی و لایروبی کردن
-طرحهای بزرگ صنعتی
-بازارها و کشتارگاه‌ها
-آب انبارها و تجهیزات بعد از برداشت محصول
-احداث دریاچه‌های ماهیگیری و تجهیزات مرتبط
-فعالیت‌های مرتبط با حفظ محیط زیست و حفظ خاک
قرارداد BOT چه مزایایی دارد؟
طبق آن چه گفته شد، می‌توان به طور خلاصه قراردادهای BOT را روشی برای راه‌اندازی پروژه‌های عظیم بدون تحمیل هزینههای گزاف بر کشورهای در حال توسعه دانست. به همین جهت کشورهای در حال توسعه به اینگونه قراردادها روی خوش نشان داده‌اند و از مزایای آن در جهت ترقی و آبادانی کشور خود استفاده می‌کنند.
از آنجایی که تسلط بر پروژه‌های کلان و زیرساخت‌های حیاتی و زیربنایی در هر کشور، از مسائل بسیار پر اهمیت در ابعاد اقتصادی و امنیتی است، کشورها تمایل دارند ضمن بهره‌مندی از منافع سرمایه‌گذاری خارجی، از لحاظ امنیتی، اقتصادی و به طور کلی در امور حاکمیتی نیز از گزندهای خارجی در امان باشند. به همین دلیل قراردادهایی نظیر BOT سبب می‌شوند یک کشور بدون ترس از تسلط و نفوذ خارجی بر اقتصاد و امنیتش، زیرساخت‌های خود را توسعه دهد چرا که پس از بهره‌برداری و تامین سود مالی شرکت خارجی، تمام پروژه اعم از اصل و فرع، زمین، وسایل و تجهیزات، طراحی و سایر امور آن، کاملا به بخش دولتی منتقل شده و شرکت خارجی حق هیچگونه ادعایی بر مالکیت اجزای پروژه نخواهد داشت. در پایان احداث و بهره‌برداری پروژه نیز (فاز سوم قرارداد که پیشتر ذکر شد) بخش دولتی که همان کارفرمای پروژه است، تصمیم می‌گیرد که مسئولیت ادامه بهره‌برداری از پروژه را شخصا به عهده بگیرد یا طی قراردادی به شرکت یا شرکتهای داخلی دیگری واگذار کند، حتی ممکن است دولت ادامه بهره‌برداری را برعهده شرکت سرمایه‌گذار خارجی بگذارد.
از دیگر مزایای مهم این قرارداد برای کشورهای در حال توسعه انتقال تمام ریسک تجارت و سرمایه‌گذاری (اعم از هزینه مواد اولیه، تجهیزات و ماشین‌آلات، احداث، طراحی و نگهداری پروژه) به شرکت سرمایه‌گذار خارجی است. همچنین غالباً شرکتهای خارجی برای تامین امور پروژه نیاز به عقد قرارداد در حوزه‌های مختلف، با پیمانکاران فرعی دارند که این پیمانکاران فرعی می‌توانند از شرکتهای داخلی دولت کارفرما باشند و همین امر میتواند زمینه اشتغال‌زایی را برای کشور مذکور فراهم کند.
جایگاه قرارداد BOT در قوانین ایران
در قوانین و مقررات ایران اشاراتی درخصوص قرارداد BOT دیده میشود. به طور مثال در قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی (مصوب سال ۱۳۸۰)، شروط پذیرش، ورود و خروج سرمایه خارجی به منظور عمران و آبادانی کشور در فعالیت‌های تولیدی (مانند طرحهای صنعتی، معدنی و کشاورزی) تشریح شده است؛ در واقع در این قانون به امکان انعقاد قراردادهای جذب سرمایه خارجی صحه گذاشته شده است. در بند “ب” ماده ۳ این قانون نیز، یکی از قالب‌های مورد تایید سرمایه‌گذاری‌های خارجی، قرارداد ساخت، بهره‌برداری و واگذاری BOT)) ذکر شده است که نمایانگر به رسمیت شناختن این نوع قرارداد از لحاظ حقوقی است، هرچند تعریف و توصیف دقیقی از قراردادهای احداث، بهره‌برداری و انتقال در قوانین و مقررات حقوقی ایران وجود ندارد.
از نمونه‌های به کار گرفته شده قرارداد BOT در کشور ایران، می‌توان از قرارداد شرکت مپنا اینترنشنال و ایهاگ آلمان با سازمان توسعه برق ایران جهت تاسیس نیروگاه گازی چهل ستون در استان اصفهان نام برد.
موضع قانون تشویق و حمایت از سرمایه گذاری خارجی نسبت به BOT
استفاده از روش بی او تی فوایدی را برای بخش دولتی و بخش خصوصی به همراه دارد. از جمله فواید آن برای بخش دولتی و بخش خصوصی آزاد سازی اقتصادی و خصوصی سازی است. آزاد سازی اقتصادی و خصوصی سازی باعث کاهش بار مالی دولت و افزایش توان اقتصادی و فنی بخش خصوصی شده و به دولت این امکان را میدهد که صرفاً به کنترل اینگونه فعالیت‌ها از طریق وضع قوانین نظارتی و ارائه حمایت‌ها اکتفا کند. در قانون حمایت و تشویق ار سرمایه گذاری خارجی مصوب 1381 چنین مقرر گردیده که استفاده از روش بی او تی در کلیه بخش‌های اقتصادی مجاز است ولی در مورد مجاز بودن استفاده از این روش در بخش‌هایی که در انحصار بخش دولتی است مانند بخش بالادستی صنعت نفت و گاز اختلاف نظر وجود داشته و از آنجا که قانون تشویق حاکم بر سرمایه گذاری مستقیم قراردادی بوده و در بخش بالادستی امکان سرمایه گذاری مستقیم وجود ندارد، لذا نمیتوان از بی او تی در بخش بالادستی صنعت نفت و گاز استفاده نمود اما استفاده از این روش قرارداد BOT در بخش پایین دستی و سایر مواردی که در بالا ذکر شد بلامانع است.
سخن آخر
اگر نیاز به انواع قراردادهای عمرانی از نظر فنی و اجرا دارید بهتر است قبل از اقدام به تنظیم و تدوین قرارداد، حتما با یک وکیل باتجریه در این زمینه مشورت کرده تا با راهنمایی‌های وی دست به تنظیم و بررسی قرارداد بزنید.
همانطور که ذکر شد، کارفرمای قراردادهای BOT اغلب دولت است اما در این خصوص ممکن است استثنائاتی وجود داشته باشد و سایر اشخاص غیردولتی نیز اقدام به جذب سرمایه برای انجام طرحهای صنعتی و تجاری خود کنند. به همین منظور کارشناسان قرارداد ما در وینداد از مرحله تنظیم طرحهای توجیهی جذب سرمایه و تامین مالی تا انعقاد قرارداد با راهنمایی و مشاوره‌های حقوقی خود در کنار شما هستند.
سلام راهنمایی بسیار عالی بود . متشکریم.
در صورت پیشرفت کار مقدماتی ،بعدا با شما تماس خواهیم گرفت .