نظام حقوق مالکیت فکری با هدف حمایت از آثار و فرآورده‌های فکری شهروندان شکل گرفته است. از طریق نظام مالکیت فکری، افراد می‌توانند دستاوردهای فکری و غیرمادی خود را حفاظت کنند و مانع سوءاستفاده‌های احتمالی شوند. یکی از شاخه‌های مهم حقوق مالکیت فکری، مالکیت فکری ادبی و هنری است که در این مطلب قصد داریم تا با آن آشنا شویم.
نظام حقوق مالکیت فکری چه هدفی دارد؟
نظام حقوق مالکیت فکری، نظام حقوقی نسبتا نوظهوری است که برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های رایج از آثار فکری افراد در چند حیطه مختلف ظهور یافته است. دو شاخه اصلی مورد حمایت نظام مالکیت فکری، نظام حقوق مالکیت صنعتی و نظام مالکیت فکری ادبی و هنری است که هر یک قوانین و مقررات خود را دارند. حقوق مالکیت صنعتی به موضوع حق مخترعین و دستاوردهای فکری صنعتی می‌پردازد و حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری، به حفاظت از آثار هنرمندان و مولفان اشاره دارد.
به موضوع حقوق مالکیت صنعتی پیشتر در مجله حقوقی وینداد پرداخته‌ایم و در ادامه به شاخه دیگر این نظام، یعنی حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری اشاره می‌کنیم.
حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری به چه معناست؟
تا کنون تعاریف متعددی در خصوص مالکیت فکری ادبی و هنری و معانی آن ارائه شده است که هر یک نواقصی دارند اما به نظر می‌رسد برای فهم دقیق این موضوع ابتدا باید با معنای مولف و هنرمند آشنا شد. برای این منظور رجوع به قوانین و مقررات ایران در حوزه مالکیت فکری ادبی و هنری می‌تواند راهگشا باشد.
مطابق تعریف ماده ۱ قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان، مولف، مصنف و هنرمند همان پدیدآورندگان آثار و ابتکاراتی هستند که مورد حمایت این قانون قرار می‌گیرند.
در واقع می‌توان ادعا کرد که منظور از حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری، حمایت از آثار پدید آمده توسط هنرمندان و نویسندگان، مانند تابلوهای نقاشی، قطعه‌های موسیقی، کتاب‌ها و نمایشنامه‌ها، مجسمه‌ها و… است.
اما اینکه حقوق مد نظر این نظام چه حقوقی هستند، نیازمند بررسی بیشتری است که در ادامه انجام می‌شود.
مالکیت فکری ادبی و هنری از چه آثاری حفاظت می‌کند؟
با نگاه به ماده ۲ قانون فوق‌الذکر می‌توان فهرستی از آثار ادبی و هنری مورد حمایت حقوق مالکیت فکری را مشاهده کرد. به طور خلاصه این آثار شامل دسته‌بندی‌های زیر می‌شوند:
۱. آثار مکتوب مانند کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه، شعر، ترانه، تصنیف و…
۲. آثار سمعی-بصری مانند موسیقی، فیلم، نمایش و…
۳. آثار تجسمی مانند نقاشی، تصویر و طرح و نقشه، مجسمه و…
۴. آثار ابتکاری مربوط به هنرهای دستی و صنعتی و مرتبط با فرهنگ عامه مثل قالی و…
۵. آثار فنی که جنبه ابداع داشته باشند.
۶. آثاری که از ترکیب دسته‌بندی‌های گفته شده خلق می‌شوند.
آثار ادبی و هنری باید چه شرایطی داشته باشند؟
اصولا آثاری دارای شرایط مورد حمایت حقوق مالکیت فکری هستند که دارای اصالت و ابتکار باشند. همچنین وجود مشروعیت موضوع نیز از الزامات قانونی حمایت از آثار ادبی و هنری است. در مجموع یعنی اثری مشمول حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری قرار می‌گیرد که دارای اصالت کامل، ابتکار و مشروعیت قانونی باشد.
البته برخی شرایط دیگر مانند ثبت رسمی و دریافت گواهی‌نامه‌های مورد نیاز از مراجع مرتبط مثل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز به شرایط مذکور اضافه می‌شوند.
حقوق پدیدآورنده آثار ادبی و هنری چیست؟
هر هنرمند یا مولف و یا مصنفی، تحت حمایت قانون مذکور، از حقوق متعدد مادی و معنوی برخوردار است. از آنجایی که موضوع این مطلب صرفا حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری است و نه حقوق مادی، صرفا اشاره کوتاهی به حقوق مادی آثار ادبی و هنری می‌کنیم و حقوق مالکیت فکری این آثار را با تشریح بیشتری بررسی می‌کنیم.
حقوق مادی آثار هنری و ادبی
مطابق ماده ۳ قانون گفته شده، حقوق مادی پدیدآورنده آثار ادبی و هنری شامل حق انحصاری نشر و تکثیر و پخش و اجراو عرضه عمومی اثر است.
لازم به ذکر است که صاحب اثر می‌تواند حقوق مادی آثار خود را طی قرارداد به اشخاص دیگر منتقل کند و در ازای آن منافع مالی را از آن خود کند.
حقوق معنوی (مالکیت فکری) آثار هنری و ادبی
این حقوق مصداق مادی و ملموسی مانند حقوق دسته قبل ندارند و در اصل حقوقی هستند که مالکیت فکری ادبی و هنری را برای هنرمند یا مولف آن محفوظ می‌دارد.
حق انتساب اثر به پدیدآورنده آن
این حق به این معناست که هیچ هنرمند یا مولفی نمی‌تواند حتی با میل خود، اثر خود را به نام دیگری منتشر کند. البته صاحب اثر می‌تواند بنا به صلاحدید خود، اثر خود را به شکل بی‌نام منتشر کند.
حق احترام به تمامیت اثر
مطابق این حق هیچ‌کس نمی‌تواند بدون رضایت صاحب اثر، در اثر وی تغییر ایجاد کند و یا اقدامی کند که به نوعی شهرت وی مخدوش شود. البته می‌توان تصور کرد که یک هنرمند با اراده خود امکان تغییر در اثر خود را به دیگری بدهد اما اصولا حق محترم شمردن تمامیت اثر هنرمند همواره محفوظ است.
حق بر انتشار یا عدم انتشار اثر
همانطور که از نام این حق مشخص است، هیچ‌کسی نمی‌تواند هنرمند یا مولف را ملزم به انتشار یا عدم انتشار اثر او کند. در واقع تعیین انتشار یا عدم انتشار، زمان‌بندی و چگونگی انجام آن منحصرا در اختیار صاحب اثر است.
سوالی درباره حقوق مالکیت فکری ادبی و هنری دارید؟
در این مطلب کوشیدیم تا خوانندگان مجله حقوقی وینداد را با موضوع مالکیت فکری هنری و ادبی و حمایت‌های قانونی از هنرمندان و نویسندگان آشنا کنیم. موضوع حقوق مادی و معنوی آثار هنری و ادبی از ظرایف و نکات زیادی به ویژه در بحث انتقال این حقوق، برخوردار است. به همین خاطر پیشنهاد می‌شود اگر در دسته هنرمندان و نویسندگان قرار می‌گیرید و نیاز به انتقال حقوق خود و یا حفظ آنها با استفاده از قراردادهای حقوقی دارید، حتما از تخصص کارشناسان حقوق قراردادهای وینداد استفاده کنید تا حداکثر منفعت مادی و معنوی را از آثار خود به دست آورید.
