نظام حقوق مالکیت فکری با هدف حمایت از آثار و فرآورده‌های فکری شهروندان شکل گرفته است. از طریق نظام مالکیت فکری، افراد می‌توانند دستاوردهای فکری و غیرمادی خود را حفاظت کنند و مانع سوءاستفاده‌های احتمالی شوند. یکی از شاخه‌های مهم حقوق مالکیت فکری، مالکیت ادبی و هنری است که در این مطلب قصد داریم با آن آشنا شویم.
حقوق مالکیت فکری چه هدفی دارد؟
نظام حقوق مالکیت فکری، نظام حقوقی نسبتا نوظهوری است که برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های رایج از آثار فکری افراد در چند حیطه مختلف ظهور یافته است. دو شاخه اصلی مورد حمایت نظام مالکیت فکری، نظام حقوق مالکیت صنعتی و نظام مالکیت ادبی و هنری است که هر یک قوانین و مقررات خود را دارند.
حقوق مالکیت صنعتی به موضوع حق مخترعین و دستاوردهای فکری صنعتی می‌پردازد و حقوق مالکیت ادبی و هنری به حفاظت از آثار هنرمندان و مولفان اشاره دارد.
حقوق مالکیت ادبی و هنری به چه معناست؟
تا کنون تعاریف متعددی در خصوص مالکیت ادبی و هنری و معانی آن ارائه شده است که هر یک نواقصی دارند اما به نظر می‌رسد برای فهم دقیق این موضوع ابتدا باید با معنای مولف و هنرمند آشنا شد. برای این منظور رجوع به قوانین و مقررات ایران در حوزه مالکیت ادبی و هنری می‌تواند راهگشا باشد.
مطابق تعریف ماده ۱ قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان، مولف، مصنف و هنرمند همان پدیدآورندگان آثار و ابتکاراتی هستند که مورد حمایت این قانون قرار می‌گیرند.
در واقع می‌توان ادعا کرد که منظور از حقوق مالکیت ادبی و هنری، حمایت از آثار پدید آمده توسط هنرمندان و نویسندگان، مانند تابلوهای نقاشی، قطعه‌های موسیقی، کتاب‌ها و نمایشنامه‌ها، مجسمه‌ها و غیره است.
مالکیت ادبی و هنری از چه آثاری حفاظت می‌کند؟
با نگاه به ماده ۲ قانون فوق‌الذکر می‌توان فهرستی از آثار ادبی و هنری مورد حمایت حقوق مالکیت فکری را مشاهده کرد. به طور خلاصه این آثار شامل دسته‌بندی‌های زیر می‌شوند:
۱. آثار مکتوب مانند کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه، شعر، ترانه، تصنیف و غیره
۲. آثار سمعی-بصری مانند موسیقی، فیلم، نمایش و غیره
۳. آثار تجسمی مانند نقاشی، تصویر و طرح و نقشه، مجسمه و غیره
۴. آثار ابتکاری مربوط به هنرهای دستی و صنعتی و مرتبط با فرهنگ عامه مثل قالی و غیره
۵. آثار فنی که جنبه ابداع داشته باشند.
۶. آثاری که از ترکیب دسته‌بندی‌های گفته شده خلق می‌شوند.
آثار ادبی و هنری باید چه شرایطی داشته باشند؟
اصولا آثاری دارای شرایط مورد حمایت حقوق مالکیت فکری هستند که دارای اصالت و ابتکار باشند. همچنین وجود مشروعیت موضوع نیز از الزامات قانونی حمایت از آثار ادبی و هنری است. در مجموع یعنی اثری مشمول حقوق مالکیت ادبی و هنری قرار می‌گیرد که دارای اصالت کامل، ابتکار و مشروعیت قانونی باشد.
البته برخی شرایط دیگر مانند ثبت رسمی و دریافت گواهی‌نامه‌های مورد نیاز از مراجع مرتبط مثل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز به شرایط مذکور اضافه می‌شوند.
حقوق پدیدآورنده آثار ادبی و هنری چیست؟
هر هنرمند یا مولف یا مصنفی، تحت حمایت قانون مذکور، از حقوق متعدد مادی و معنوی برخوردار است. از آنجایی که موضوع این مطلب صرفا حقوق مالکیت ادبی و هنری است و نه حقوق مادی، صرفا اشاره کوتاهی به حقوق مادی آثار ادبی و هنری می‌کنیم و حقوق مالکیت فکری این آثار را با تشریح بیشتری بررسی می‌کنیم.
حقوق مادی آثار هنری و ادبی
مطابق ماده ۳ قانون گفته شده، حقوق مادی پدیدآورنده آثار ادبی و هنری شامل حق انحصاری نشر، تکثیر، پخش، اجرا و عرضه عمومی اثر است. این حق به مالکیت فکری و کپی رایت شناخته می‌شود.
لازم به ذکر است که صاحب اثر می‌تواند حقوق مادی آثار خود را طی قرارداد به اشخاص دیگر منتقل کند و در ازای آن منافع مالی را از آن خود کند.
حقوق معنوی آثار هنری و ادبی
این حقوق مصداق مادی و ملموسی مانند حقوق دسته قبل ندارند و در اصل حقوقی هستند که مالکیت ادبی و هنری را برای هنرمند یا مولف آن محفوظ می‌دارد.
حق انتساب اثر به پدیدآورنده آن
این حق به این معناست که هیچ هنرمند یا مولفی نمی‌تواند حتی با میل خود، اثر خود را به نام دیگری منتشر کند. البته صاحب اثر می‌تواند بنا به صلاحدید خود، اثر خود را به شکل بی‌نام منتشر کند.
حق احترام به تمامیت اثر
مطابق این حق هیچ‌کس نمی‌تواند بدون رضایت صاحب اثر، در اثر وی تغییر ایجاد کند یا اقدامی کند که به نوعی شهرت وی مخدوش شود. البته می‌توان تصور کرد که یک هنرمند با اراده خود امکان تغییر در اثر خود را به دیگری بدهد اما اصولا حق محترم شمردن تمامیت اثر هنرمند همواره محفوظ است.
حق بر انتشار یا عدم انتشار اثر
همان طور که از نام این حق مشخص است، هیچ‌کسی نمی‌تواند هنرمند یا مولف را ملزم به انتشار یا عدم انتشار اثر او کند. در واقع تعیین انتشار یا عدم انتشار، زمان‌بندی و چگونگی انجام آن منحصرا در اختیار صاحب اثر است.
جمع‌بندی
حقوق مالکیت فکری، نسبت به سایر شاخه‌های حقوق جدیدتر است و با هدف جلوگیری از سوءاستفاده‌های رایج از آثار فکری افراد در چند حیطه مختلف ظهور یافته است. دو بخش اصلی مورد حمایت مالکیت فکری، نظام حقوق مالکیت صنعتی و نظام مالکیت ادبی و هنری است که هر یک قوانین و مقررات خود را دارند.
موضوع حقوق مادی و معنوی آثار هنری و ادبی از ظرایف و نکات زیادی به ویژه در بحث انتقال این حقوق، برخوردار است. به همین خاطر پیشنهاد می‌شود اگر اثری منتشر کرده یا محتوایی در فضای وب و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنید باید اطلاع کامل از حقوق خود داشته باشید.
یکی از مهمترین موارد نحوه انتقال امتیاز است که از طریق تنظیم قرارداد انجام می‌شود. همچنین در صورت نقض حقوق مالکیت فکری میتوانید آن را از طریق وکلای مالکیت فکری پیگیری کنید.
سوالات متداول
شرایط حمایت از آثار در قانون کپی رایت چیست؟
اصولا آثاری دارای شرایط مورد حمایت حقوق مالکیت فکری هستند که دارای اصالت و ابتکار، مشروعیت موضوع، ثبت رسمی و دریافت گواهی‌نامه‌های مورد نیاز از مراجع مرتبط باشند.
آیا امکان انتقال حقوق مالکیت معنوی به سایر اشخاص وجود دارد؟
بله، برای مثال میتوانید امتیاز استفاده از برند یا اختراع را طی یک قرارداد به اشخاص دیگر منتقل کنید.
