برای اینکه به بررسی شرایط فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری بپردازیم، ابتدا باید خود کلمه فورس ماژور را مورد بررسی قرار دهیم. قوه قهریه که معادل کلمه فرانسوی فورس ماژور در زبان فارسی است، به هر حادثه‌‌های خارجی می‌گویند که از کنترل شخصی که تعهد به انجام کار دارد خارج باشد. البته مهم است که تفاوت شرایط فورس ماژور را با حوادث غیر مترقبه را متوجه شویم. حوادث غیر متقربه، حوادثی مثل آتش‌سوزی و … می‌باشد اما فورس ماژور حوادثی مثل سیل، طوفان و… اند.
با این توضیح کوتاه شرایط فورس ماژور را در قرارداد پیمانکاری ساختمان و قرارداد پیمانکاری خدمات توضیح خواهیم داد. با ما همراه باشید.
قرارداد پیمانکاری چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
قرارداد پیمانکاری، قراردادی است که به وسلیه آن انجام عملیاتی مشخص در ازای مبلغی به پیمانکار واگذار می‌شود. در حقیقت طیف گسترده‌ای از قراردادها، قرارداد پیمانکاری یا قرارداد مقاطعه کاری محسوب می‌شوند. برای مثال قراردادهای ساخت و ساز، حمل و نقل، تولید کالا و… به نوعی قرارداد پیمانکاری‌اند.
فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری خدمات به چه صورت است؟
برای فهم بهتر این موضوع، موقعیتی را تصور کنید که یک کارفرما برای تاسیس وبسایت کسب‌وکار خود، به یک طراح وبسایت (پیمانکار) رجوع می‌کند و با او قرارداد پیمانکاری طراحی وبسایت منعقد می‌کند و طرفین توافق می‌کنند تا در قالب یک قرارداد پیمانکاری خدمات، وبسایت مذکور ظرف مدت یک ماه طراحی شده و در اختیار کارفرما قرار بگیرد. همچنین در قرارداد ذکر می‌شود که اگر پیمانکار در تحویل وبسایت در تاریخ مقرر تاخیر بوجود آورد بایستی به ازای هر روز تاخیر مبلغی معین را بعنوان خسارت به کارفرما پرداخت کند.
زمانی که پیمانکار وارد مرحله ساخت وبسایت می‌شود، وقوع یک طوفان شدید و ویرانگر سبب می‌شود تمام زیرساخت‌های ارتباطاتی شهر مانند دکل‌های مخابراتی و تجهیزات خدمات اینترنتی از کار بی‌افتد و پیمانکار نتواند عملیات ساخت وبسایت را ظرف مهلت مقرر در قرارداد به اتمام برساند.
در چنین حالتی پیمانکار می‌تواند برای آنکه نتوانسته است تعهد خود را انجام دهد به فورس ماژور استناد کند چراکه عدم تحقق تعهد او، به دلیل وقوع طوفان و قطعی اینترنت بوده است که به وضوح حادثه‌ای غیرقابل پیشبینی، غیرقابل اجتناب و دارای علت خارجی بوده است.
این مثالی برای امکان استناد به فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری خدمات محسوب می‌شد که دارای شرایط ذکر شده برای تحقق فورس ماژور بود. از زاویه‌ای دیگر، اگر دلیل امکان تحقق تعهد قراردادی مثلاً ضعف سیستم کامپیوتر یا اشتباه پیمانکار در نگهداری از کامپیوتر خود بود، او هرگز نمی‌توانست از این ضعف تحت عنوان فورس ماژور استفاده کند چرا که پیمانکار با علم به ضعف موجود و امکان اصلاح آن پروژه ساخت وبسایت را پذیرفته بوده است و بایستی خسارت قراردادی را پرداخت می‌کرد.
شرط فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری خدمات
قید کردن شرایط فورس ماژور در بندهای قراردادهای پیمانکاری خدمات امری رایج است. این بند در قرارداد نشان می‌دهد که اولاً فورس ماژور موردنظر طرفین شامل چه مواردی می‌شود و ثانیاً در صورت بروز آن طرفین قرارداد چه حقوق و تکالیفی دارند.
معمول‌ترین شیوه نگارش این بند بیان می‌کند که در شرایط فورس ماژور مانند جنگ یا اعتصاب‌های سراسری و یا حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله، طوفان و… اگر ایفای تعهدات یکی از طرفین قرارداد غیرممکن شود، می‌تواند اتمام قرارداد را به طرف دیگر اعلام کند.
همچنین می‌توان تصریح کرد که اگر شرایط اضطراری، گذرا و موقتی هستند، انجام تعهدات قراردادی به طور موقت تعلیق می‌شوند تا زمانی که فورس ماژور تمام شود و قرارداد به حالت قبلی خود بازگردد. در برهه کنونی، با وجود شیوع ویروس کرونا، انجام برخی تعهدات قراردادی تا حدی غیرممکن شده‌اند. بررسی اینکه ویروس کرونا مصداقی از مصادیق فورس ماژور است یا خیر در مطلبی دیگر به تفصیل بررسی شده است که می‌توانید به آن رجوع کنید.
قوه قهریه در قرارداد پیمانکاری ساختمان چه نقشی برعهده دارد؟
اگر حادثه‌ای برای یکی از طرفین قرارداد پیمانکاری ساختمان رخ دهد که با احتیاطات و مراقبت‌های رایج نمی‌توان آن را پیشبینی کرد یا از آن جلوگیری نمود، از تعهداتی که به سبب شرایط فورس ماژور توان انجام دادن آن‌ها را ندارد، معاف می‌شود. اما استفاده از شرایط قوه قهریه، پیچیده‌تر از تعریف آن است. از آنجایی که شرایط فورس ماژور می‌تواند باعث لغو قرارداد پیمانکاری یا تعلیق آن شود، برای استفاده از آن باید با نهایت دقت عمل کرد. در صورتی که از شرط فورس ماژور استفاده شود، طرف دیگر قرارداد هم از انجام تعهدات معاف می‌شود.
برای مثال یک قرارداد پیمانکاری ساخت ساختمان شرط فورس ماژور دارد. اگر هنگام ساخت ساختمان، با سیل روبرو شویم و شرایطی به وجود آید که پیمانکار دیگر نتواند فرآیند ساخت را ادامه دهد، آنگاه می‌توانیم شرط فورس ماژور را فعال کنیم و پیمانکار را از تعهدات خود معاف کنیم.
افزایش ناگهانی قیمت‌ها و شرایط فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری
یکی از نکاتی که باید در شرایط فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری به آن توجه کرد این است که افزایش ناگهانی قیمت‌ها شامل شرایط فورس ماژور نمی‌شود زیرا اقتضای مراودات اقتصادی و تجارت ، ریسک‌های مالی است؛ بنابراین این مورد را نمی‌توان جزء قوه قهریه محسوب نمود و موجب رفع مسئولیت متعهد نمی‌گردد اما قطعا بهتراست این موارد هم در قرارداد قید گردد .
تاثیر قوه قهریه بر رفع مسئولیت کارفرما
در صورتی که پیمانکار بر اثر شرایط فورس ماژور نتواند به تعهدات خود عمل کند این امکان برای کارفرما ایجاد می‌شود تا مبلغی که به عنوان دستمزد در قرارداد پیمانکاری تعیین شده بود را پرداخت نکند. در حقیقت اگر پیمانکار بر اثر شرایط فورس ماژور از تعهدات خود معاف شود، کارفرما نیز از تعهدات خود معاف می‌گردد.
به بیان دیگر تعیین شرایط فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری می‌تواند از منافع کارفرما در شرایط فورس ماژور یا همان قوه قهریه محافظت کند.
در چه شرایطی قوه قهریه، متعهد از تعهدات خود معاف نمی‌شوند؟
- در مواردی که متعهد در قرارداد خطرات ناشی از شرایط فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری را پذیرفته باشد. یعنی در قرارداد ذکر شده باشد که حتی در صورت بروز قوه قهریه، مسئولیت را بر عهده گرفته باشد.
- در صورتی که ابتدا موعد ایفای تعهد در قرارداد پیمانکاری قبل از شرایط فورس ماژور فرا رسیده باشد. در این صورت طبق ماده ۲۲۶ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، همین که موعد ایفای تعهد رسیده باشد، حتی در شرایط فورس ماژور متعهد باید به مسئولیت‌های خود عمل کند و آن‌ها را در اختیار کارفرما قرار دهد.
- اگر شرایط فورس ماژور مانع انجام بخش جزئی از تعهدات پیمانکار شود، در این صورت معافیت از تعهدات نیز جزئی خواهد بود. به بیان دیگر باید بررسی صورت گیرد تا روشن شود چه بخش‌هایی از تعهدات غیرقابل اجرا و چه بخشی قابل اجرا می‌باشد. سپس اگر مشخص شود که تعهدات قابل اجرا برای کارفرما کافی است، قرارداد پیمانکاری باید ادامه پیدا کند و اگر تعهدات قابل اجرا مزبور برای کارفرما فایده نداشته باشد یا برحسب توافق بین طرفین، قرارداد پیمانکاری یک جزء غیرقابل تجزیه باشد، قرارداد پیمانکاری باید به‌طور کلی منحل و تمام تعهدات ناشی از آن ساقط گردد.
- اگر قوه قهریه جزئی از علت‌های عدم انجام قرارداد پیمانکاری و خسارت باشد، نه علت اتمام آن، به صورتی که اشتباهات پیمانکار نیز در آن تاثیر داشته باشد و از علل و اسباب خسارت باشد در این صورت میزان نسبتی که شرایط فورس ماژور خسارت وارد کرده به نسبت خسارات ناشی از اشتباهات پیمانکار کاسته خواهد شد. به عبارت دیگر به میزان خسارت شرایط فورس ماژور از غرامتی که پیمانکار باید پرداخت کند کاسته خواهد شد.
- در صورتی که شرایط فورس ماژور ناشی از اشتباهات پیمانکار باشد، مسئولیت انجام قرارداد پیمانکاری برعهده پیمانکار خواهد بود و در صورتی که قرارداد قابل اجرا نباشد باید خسارات ناشی از اشتباهات پیمانکار به کارفرما پرداخت شود. البته اثبات این موضوع که ایجاد شرایط فورس ماژور تقصیر پیمانکار است، برعهده کارفرما می‌باشد. برای مثال اگر پیمانکار با تاخیر در ساخت و تحویل کالا با منع قانونی که شرایط فورس ماژور محسوب می‌شود برخورد کند، مسئولیت بر عهده او خواهد ماند و باید خسارات ناشی از تاخیر را جبران کند.
چگونه یک قرارداد پیمانکاری مناسب داشته باشیم؟
با توجه به فراوانی عوامل تاثیر گذار در یک قرارداد پیمانکاری همچون شرایط فورس ماژور (یا همان قوه قهریه) ما در وینداد به شما پیشنهاد می‌کنیم که دقت بسیاری در طراحی قرارداد پیمانکاری خود داشته باید و در صورت امکان مشاوره تخصصی حقوقی استفاده کنید تا بهتر قرارداد ممکن را داشته باشد که از منافع شما محافظت کند.
شما می‌توانید نمونه‌های یک قرارداد پیمانکاری که به صورت جامع و کامل طراحی شده را در بانک قرارداد های وینداد مشاهده کنید. در صورت نیاز نیز می‌توانید با مشاوران حقوقی ما صحبت کنید و درخواست تنظیم یک قرارداد پیمانکاری اختصاصی را به آن‌ها بدهید.
سخن پایانی
در صورتی که به دانلود نمونه قرارداد پیمانکاری نیاز دارید آن را از مجموعه وینداد دریافت کنید این نمونه قرارداد را تهیه کرده و آن را شخصی سازی نمایید و یا اگر نگران پیچیدگی‌های این قرارداد بخصوص شرایط فورس ماژور آن هستید پیشنهاد می‌کنیم درخواست تنظیم قرارداد پیمانکاری ثبت نمایید تا توسط تیم حقوقی وینداد که تجربه زیادی در تنظیم این نوع از قراردادها دارد، تنظیم و طراحی گردد.
