اسناد تجاری رایج شامل چک و سفته هستند که به صورت روزمره یا برای معاملات، تضمین و غیره و رفع نیازهای خود از آن‌ها استفاده می‌کنیم. این اسناد با وجود سرعت، سهولت و امنیت در روابط تجاری بسیار پرکاربرد هستند. در عین حال با توجه به حساسیتی که دارند باید نسبت به حقوق و قوانین مرتبط با آن اطلاع کافی داشته باشید. در این مقاله ضمن تعریف اسناد تجاری، انواع و قوانین، مزایا و سایر نکات حقوقی را در اختیار شما قرار می‌دهیم.
اسناد تجاری چیست؟
از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین انواع اسناد تجاری در قانون تجارت میتوان به چک، سفته و برات اشاره کرد. با توجه به اینکه در قانون تجارت ایران و سایر قوانین اسناد تجاری تعریف نشده‌اند، اسناد تجاری را میتوان این گونه تعریف کرد:
در پاسخ به سند تجاری چیست میتوان گفت که اسنادی هستند که روزانه میان تجار در گردش هستند و قانون تجارت شرایط خاصی را نسبت به آن‌ها در نظر گرفته است.
مزایای اسناد تجاری
مهم‌ترین مزایای استفاده از اسناد تجاری این موارد است:
مسئولیت تضامنی امضا کنندگان اسناد تجاری
در واقع یکی از منحصر به فردترین مزیتی که قانونگذار برای صاحب اسناد تجاری در نظر گرفته است، مسئولیت تضامنی صادرکنندگان اسناد تجاری در برابر دارندگان آن است. به این معنا که صاحب سند تجاری می‌تواند به هر یک از مسئولین یا تمامی آن‌ها به میزان کل مبلغ سند مراجعه کنند.
البته بر اساس قانون صدور چک معمولا مسئولیت اشتراکی پذیرفته میشود مگر اینکه ماده قانونی برای مسئولی تضامنی وجود داشته باشد.
قرار تامین خواسته
هر کسی که دارنده سند تجاری واخواست شده است حتی قبل از شروع رسیدگی می‌توانند تقاضای توقیف اموال را به اندازه آن‌چه مورد تقاضا است بدون دادن تامین را بدهند تا اگر رای به نفع آن‌ها بود، در وصول آن دچار مشکل نشوند.
انواع اسناد تجاری
امروزه به دلیل متداول شدن استفاده از اسناد تجاری و افزایش کاربرد آن‌ها، آگاهی هرچه بیشتر از مقررات حاکم بر این اسناد ضرورت دارد. مهم‌ترین اثر آشنایی با چنین مقرراتی در مواردی است که به هر دلیلی به جهت عدم وصول آن‌ها، دارنده سند تجاری با مشکل مواجه شده و خواستار مطالبه وجه (چک/برات/سفته) است.
۱. برات
سندی است که به موجب آن کسی به دیگری دستور می‌دهد که مبلغ معینی را در وجه شخص ثالث یا حواله کرد او بپردازد. در واقع این سند وسیله پرداخت در زمان آینده است؛ یعنی بدهکار در مقابل طلبکار تعهد می‌کند که در زمان معینی، مبلغ مندرج در آن را شخص ثالثی، به طلبکار یا هر کس دیگری که دارنده برات باشد بپردازد.
مندرجات برات
- قید کلمه برات
- تاریخ تحریر
- اسم شخصی که باید برات را تادیه کند
- تعیین مبلغ برات
- تاریخ تادیه وجه
- مکان تادیه وجه
- اسم شخصی که برات در وجه یا حواله کرد او پرداخته میشود.
۲. سفته
سفته سندی است که به موجب آن امضا کننده تعهد می‌کند که مبلغی در موعد معین به شخص معین یا به حواله کرد آن شخص پرداخت کند. عبارت «حواله‌کرد» بدین معنا است که دارنده سفته اختیار دارد آن را به شخص دیگر واگذار کند. در این صورت صادرکننده سفته در مقابل شخصی که سند به او انتقال یافته، تعهد خواهد داشت.
مندرجات سفته
- امضا یا مهر صادر کننده
- تاریخ صدور
- مبلغی که باید تادیه شود به عدد و حروف
- گیرنده وجه
- تاریخ پرداخت
- محل تادیه وجه
- نام سند
برای اینکه سفته، سند تجاری تلقی شود باید دارای ویژگی‌های قانونی یعنی دارای مهر یا امضای صادرکننده، تاریخ صدور، تاریخ پرداخت، مبلغ و نام گیرنده سفته باشد. در غیر این صورت از مزایای قانون تجارت بی‌بهره خواهد ماند.
سفته یکی از مهم‌ترین اسناد تجاری است که غفلت در نوشتن جزئیات در آن ممکن است باعث ضررهای زیادی شود.
۳. چک
در توضیح چک ابتدای باید به این سوال پاسخ دهیم که آیا چک سند تجاری است؟ در پاسخ باید گفت بله. مطابق ماده ۳۱۰ قانون تجارت چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادر کننده وجوهی را که نزد محال علیه دارد، کلا یا بعضا مسترد یا به دیگری واگذار می‌نماید.
پیش از صدور چک حتما از مواردی مثل “ابلاغ قانون جدید چک و اصلاحات چک” اطلاع کامل پیدا کنید تا چک شما اعتبار قانونی داشته باشد.
مندرجات چک
- تاریخ صدور
- محل صدور
- محل پرداخت
- مبلغ
- گیرنده چک
- امضا صادر کننده
اصول حاکم بر اسناد تجاری
به برخی از مهم‌ترین اصول حاکم بر اسناد تجاری به اختصار اشاره می‌کنیم:
- اصل استقلال امضاها: امضا در هر سند تجاری اعتبار جداگانه‌ای دارد و فرد نمی‌تواند با ایراد وارد کردن به یک امضا از پرداخت مبلغ سند اجتناب کند بلکه باید اعتبار امضا مورد بررسی قرار گیرد.
- اصل استقلال تعهد: به موجب این اصل همین که فرد سند تجاری را امضا کند بدهکار میشود و اسناد دیگر اثبات‌کننده بدهی در جایگاه خود اعتبار دارند، مثلاً مدعی نمی‌تواند بگوید این بدهی با بدهی من نزد دارنده سند تجاری تهاتر شده زیرا تا زمانی که سند (چک) وجود دارد بدهی نیز پرداخت نشده تلقی میشود.
- اصل مشغولیت ذمه: در سند تجاری صرف امضای سند به معنی بدهکار بودن فرد امضا کننده است و نیازی به اثبات وجود دین نیست.
- اصل عدم استماع ایرادات اسناد تجاری: سند تجاری سندی مستقل است، زمانی که طرفین آن را امضا می‌کنند به معنی قبول آن در مقابل دارنده است و نمی‌توانند با وجود حسن نیت به بهانه وجود ایراد از سوی طرف دیگر از پرداخت وجه یا عمل به تعهد آن اجتناب کنند.
انواع چک به عنوان سند تجاری کدام است؟
چک به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد تجاری دارای انواعی است که هر کدام با توجه به نوع خود کارکردشان متفاوت میشود. این انواع عبارت‌اند از:
چک عادی چیست؟
چکی است که صاحب حساب نسبت به‌حساب جاری خود صادر می‌کند تا دارنده‌ی چک با مراجعه به بانک مربوطه وجه چک را نقد کند. چک عادی ممکن است در وجه خود صادرکننده چک (صاحب حساب)، شخص معین یا به حواله‌کرد او صادر شود. اعتبار چک عادی مشروط به اعتبار صادرکننده چک است؛ یعنی دارنده چک تضمینی جز اعتبار صادرکننده ندارد.
چک تایید شده چیست؟
چکی است که اشخاص نسبت به‌حساب جاری خود صادر می‌کنند و بانک تائید می‌کند که معادل مبلغ چک در حساب صادرکننده چک موجودی وجود دارد. در این صورت بانک حساب صادرکننده را نسبت به مبلغ چک مسدود می‌کند سپس این مبلغ را فقط به شخصی که چک تایید شده را نزد بانک می‌برد، پرداخت می‌کند.
چک مسافرتی چیست؟
چکی است که توسط بانک صادر میشود و وجه آن در هریک از شعب آن بانک یا نمایندگان آن پرداخت میشود.
چک تضمین شده چیست؟
چکی است که توسط بانک برعهده همان بانک به درخواست مشتری صادر میشود و پرداخت وجه چک توسط بانک تضمین میشود.
اسناد تجاری در وجه حامل و چند نکته مهم
اطلاع از اسناد تجاری و نکات مهم استفاده از آن‌ها از بسیاری از مشکلات حقوقی که در مورد ایرادات اسناد تجاری اتفاق می‌افتد، جلوگیری می‌کند.
با نگاهی به پرونده‌های مطرح در دادگاه‌های ایران متوجه می‌شویم که اسناد تجاری هنوز هم یکی از موضوعات پر مخاطره در کشور است. افراد بدون داشتن اطلاعات کافی در زمینه این اسناد و ویژگی‌های اسناد تجاری در وجه حامل اقدام به صدور، ضمانت و ظهرنویسی اسناد تجاری می‌کنند که در نهایت دردسرهای زیادی برایشان به همراه دارد.
نکات مهم و ویژگی‌های اسناد تجاری در وجه حامل
- پرداخت وجه سند در مقابل رسید: دارنده سند در وجه حامل در مقابل پرداخت وجه آن توسط مدیون، باید اصل سند تجاری را با دادن رسیدی که نشان می‌دهد وجه سند را دریافت نموده است، به مدیون تحویل دهد.
- استحقاق مطالبه وجه سند: دارنده سند در وجه حامل، چون مالک آن شناخته میشود. قانونا می‌تواند وجه سند را از مدیون مطالبه کند، مگر اینکه به طریق قانونی ثابت شود سند مزبور متعلق به دارنده آن نیست.
- اسناد تجاری در وجه حامل به وسیله ” قبض و اقباض” قابل انتقال اند به عبارتی نیاز به تشریفات خاصی در انتقال آن‌ها به دیگری نیست.
منظور از ابطال ظهرنویسی چک چیست؟
قوانین قبلی صدور چک یکی از طرق انتقال چک، ظهرنویسی یا پشت نویسی آن بود. در این راستا اگر شرایط مقرر قانونی در انجام این امر رعایت نمی‌شد، دعوایی تحت عنوان دعوای ابطال ظهرنویسی چک مطرح می‌شد.
در این دعوی خواسته خواهان که همان ظهرنویس است، ابطال ظهرنویسی است. برای مثال تصور کنید که شخصی بدهکار یا مدیون باشد و برای تأدیه یا پرداخت دین خود چکی را به طلبکار ارائه نماید و طلبکار چک را بپذیرد. در این صورت بدهکار از طریق ظهرنویسی مبادرت به انتقال چک مورد نظر نموده سپس آن را به طرف مقابل تسلیم می‌کند. در این مرحله است که تسلیم کننده چک را ظهرنویس و گیرنده را دارنده و عمل انجام یافته، ظهرنویسی است.
اما در حال حاضر در سامانه صیاد چک فقط در وجه یک مشخص معین صادر میشود و انتقال آن نیز از طریق همین سامانه انجام میشود و ظهر نویسی دیگر موضوعیتی ندارد.
صدور اجرائیه نسبت به چک
در صورتی که چک به صورت صحیح صادر شود و دارنده در موعد سر رسید به منظور وصول آن به بانک مراجعه نماید اما حساب صادر کننده موجودی کافی نداشته باشد، قانونگذار به منظور حمایت از دارنده چک یک راهکار کیفری، حقوقی (غیرکیفری) و ثبتی را پیش بینی نموده است.
در حال حاضر مراحل صدور اجرائیه نسبت به چک از طریق دادگاه امکان پذیر است.
اسناد تجاری واخواست شده چیست؟
مطالبه وجه اسناد تجاری باید طی مهلت مقرر (مثلا برای سفته ۱۵ روز معین شده) در اوراق صورت گیرد. چنانچه در تاریخ مشخص‌شده برای دریافت وجه به متعهد مراجعه کنید اما متعهد وجه را پرداخت نکند شما باید اقدام قانونی برای دریافت وجه سند کنید. اقدام قانونی که برای دریافت وجه سند اعم از برات و سفته صورت گیرد واخواست نام دارد؛ اما در چک بانک اقدام به صدور گواهی عدم پرداخت می‌نماید که شما باید با این گواهی اقدام به طرح دادخواست یا شکایت نمایید.
واخواست اسناد تجاری به معنای اعتراض دارنده برات و سفته به عدم پرداخت آن در وجه سررسید است. در مورد چک گواهی عدم پرداخت بانک محال علیه جانشین واخواست و اعتراض عدم تأدیه میشود.
تفاوت چک با سفته و برات
تفاوت چک با برات و سفته در نوع کاربرد و بار حقوقی آن است:
- چک یک سند عادی لازم الاجرا است و امکان پیگیری آن از طریق پیگیری چک برگشتی از طریق اجرای ثبت وجود دارد.
- اگر چک در موعد مقرر پرداخت نشود و برگشت بخورد، دارنده در صورت وجو برخی شرایط می‌تواند از طریق شکایت کیفری نیز پیگیری کند ولی سفته و برات فقط از طریق حقوقی قابل پیگیری هستند.
- در رابطه با برات و سفته صادر کننده می‌تواند از مهر و امضای خود استفاده کند اما صحت چک منوط به امضای صادر کننده آن است.
چک در موارد زیر ضمانت اجرای کیفری‌اش را از دست می‌دهد:
- در صورتی که چک وعده دار باشد، فقط از طریق حقوقی قابل پیگیری است.
- اگر چک سفید امضا باشد به این معنا که به جز امضا بر روی آن موارد دیگری درج نشده باشد، قابل شکایت کیفری نیست.
- در صورتی که چک بدون تاریخ باشد قابل شکایت کیفری نیست.
- اگر تحقق چک منوط به تحقق امر دیگری باشد.
- اگر چک برای تضمین انجام تعهد یا انجام معامله صادر شده باشد.
- باید ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور چک گواهی عدم پرداخت از بانک و ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت شکایت به راه افتاده باشد تا قابل شکایت کیفری باشد. در صورتی که این زمان‌بندی‌ها رعایت نشده باشد شکایت کیفری مقدور نیست.
دعاوی اسناد تجاری
نحوه طرح دعاوی در اسناد تجاری مختلف مثل چک و سفته با هم متفاوت است.
دعاوی سفته
در مورد سفته، هرگاه شخصی از طرف شخص دیگری سفته داشته باشد صادرکننده تعهد به پرداخت را در زمان مقرر انجام نداده باشد دارنده سفته می تواند دعوای حقوقی مطالبه طلب، اقامه دعوا نماید. این دعوا را نمی‌توان به شکل کیفری اقامه کرد و اگر دارنده سفته بتواند مالی از صادر کننده به دادگاه معرفی نماید می‌تواند درخواست تامین خواسته نماید و مال را توقیف کند. این مقررات راجع به برات نیز به کار می‌رود.
دعاوی چک
در مورد چک، این اختلافات می‌تواند ناشی از نبود یا کسر موجودی یا مسدود شدن حساب صادر کننده باشد یا ناشی از دست‌کاری، خط خوردگی، عدم تطبیق امضا، عدم ذکر تاریخ، سرقت یا گم شدن چک باشد. در صورت نبود موجودی در حساب بانکی، بانک گواهینامه‌ای را مشتمل بر مشخصات دارنده حساب و مشخصات چک است، به کسی که چک را به بانک آورده، تسلیم می‌نماید و در قانون به آن گواهی عدم پرداخت گویند. این گواهی برای اقامه دعوای حقوقی و گرفتن وجه چک لازم است.
دارنده چک می‌تواند پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک ظرف شش ماه از تاریخ صدور گواهینامه عدم پرداخت در دادگاه‌های صالح مبادرت بر طرح دعوای کیفری نماید. علاوه بر این دادگاه‌ها، یکی دیگر از مراجعی که صلاحیت رسیدگی به اختلافات ناشی از چک را دارد ثبت اسناد و املاک است.
نحوه طرح دعاوی چک و سفته
فراموش نکنید که دعاوی حقوقی چه در مقام طرح دعوا و چه در مقام دفاع امری بسیار تخصصی و حرفه‌ای بوده و نیازمند دانش حقوقی بالا و تجربه موفق در این زمینه است و ورود غیرحرفه‌ای به آن ممکن است به ضرر شما تمام شود پس بهتر است دعوای خود را به دست یک وکیل مجرب و متخصص بسپارید.
وینداد بستری را آماده کرده است تا به راحتی بتوانید وکیل متخصص برای مشکل حقوقی خود در حوزه دعاوی اسناد تجاری را انتخاب کنید. برای این کار کافی است که مسائل حقوقی خود را ثبت کنید تا ما پس از بررسی دعوای مطرح شده، وکیل متخصص برای دعوا را به شما معرفی کنیم تا با هزینه‌ای معقول دفاع از پرونده شما را در کلیه مراحل دادرسی در دادگاه‌ها و سایر مراجع ذی صلاح برعهده بگیرد.
ضمانت در اسناد تجاری به چه معنا است؟
ضمانت، یکی از رایج‌ترین راه‌های تضمین پرداخت در اسناد تجاری است. معمولاً دارندگان اسناد تجاری به هنگام دریافت این اسناد از صادرکننده سند یا شخصی که می‌خواهد آن سند را واگذار نماید، ضامن معتبر مطالبه می‌کنند. در اسناد تجاری، یک شخص می‌تواند ضامن صادرکننده یا واگذار کننده سند تجاری باشد. با پذیرش ضمانت در اسناد تجاری، ضامن متعهد میشود که مبلغ مندرج بر روی سند را در موعد مقرر (سررسید) و با رعایت شرایط قانونی به دارنده سند (که همان طلبکار است) پرداخت نماید.
ضمانت در اسناد تجاری به دو روش می‌تواند انجام شود:
- ضمانت در خود سند
- ضمانت در سند جداگانه
معمولاً ضمانت در اسناد تجاری، با امضاء ضامن در خود سند انجام میشود، ولی ضمانت در این اسناد می‌تواند خارج از خود سند تجاری و در یک سند جداگانه نیز صورت بگیرد؛ به این نحو که موضوع و مشخصات مورد ضمانت (یعنی سند تجاری) در آن مشخص شود و این سند، ضمیمه سند تجاری گردد.
جمع‌بندی
در این مطلب توضیح دادیم که اسناد تجاری چیست و انواع اسناد تجاری طبق قانون تجارت کدامند. در صورتی که برای کسب و کار خود نیاز به استفاده از اسناد تجاری داشتید، برای دریافت مشاوره‌های دقیق‌تر می‌توانید از قسمت مشاوره تلفنی رایگان وینداد از اطلاعات کارشناسان حقوقی مجرب بهره‌مند شوید و اگر نیاز به وکیل با تحربه در زمینه اسناد تجاری دارید می‌توانید درخواست ثبت وکیل خود را از طریق سامانه وینداد پیگیری نمایید.
سوالات متداول
برای مطالبه وجه چک چه باید کرد؟
مراجعه به دادگاه حقوقی و تقاضای صدور قرار تامین خواسته و توقیف اموال؛ روش دیگر مراجعه به دادسرا یا اداره اجرای ثبت است.
آیا میتوان برات را در وجه حامل صادر کرد؟
خیر؛ برات در وجه حامل صادر نمیشود. در این سند باید نام کسی که در وجه او صادر میشود، ذکر شود.
سلام چک اگر توسط ی کارمند ساده ساده پست صادر شود ،عمل تجاریه یا خیر؟
سلام و عرض ادب و‌احترام
بنده از شخصی طلبکار بودم و میخواستم سفته بگیرم وقتی ب بانک مراجعه کردیم سفته ب اندازه مبلا دویست میلیون نداشتن در نتیجه ی سفته پنج میلیونی دادن و گفتن باید بری اداره دارایی افزایش بدی منم همینکارو کردم و اداره دارایی پشت سفته رو مهر زد و افزایش داد مابتفاوت هم واریز کردم بعد از افزایش از بدهکار امضا و اثرانگشت گرفتم بعد از چن ماه که پولمو نداد شکایت کردم و بعد از دو‌جلسه رای صادر شد و در پنج میلیون بدهکار محکوم شد چون مدتی شد من پشت سفته رو امضا نزدم فقط جلو رو امضا زدم،، ایا کسی ک جلوی سفته رو امضا زد پشت سفته رو متعهد نمیشود؟در ضمن مبلغ دویست میلیون ب عدد و‌حروف جلوی سفته نوشته شده بود قبل از امضا حال ایا رای دادگاه صحیح بوده؟
با سلام خدمت شما.
بنده شنیده ام که در ایران از برات استفاده نمیشود، دلیل استفاده نشدن آن چیست ؟
ممنون میشم توضیح دهید.سپاس
با سلام و احترام
بله از دهه شصت به دلیل نظر شورای نگهبان مبنی بر غیرشرعی بودن سند تجاری برات، استفاده از آن ممنوع شده و فقط در حمل و نقل دریایی بین المللی از آن استفاده می شود.
کارشناس حقوقی وینداد