قوانین مالکیت فکری و کپی رایت در کسب‌وکارها

حفاظت از مالکیت فکری و کپی رایت برای کسب‌وکارها از این جهت اهمیت دارد که یک دارایی نامحسوس و در عین حال بسیار مهم است که از جنبه‌های مختلفی می‌تواند برای شرکت سود آور باشد. سرمایه‌ای که به‌صورت مداوم در معرض کپی و سوءاستفاده قرار دارد و اگر آن را محافظت نکنید بخش زیادی از دارایی‌های شما از بین خواهد رفت. به عنوان مثال از حقوق مالکیت فکری می‌توان به عنوان ابزاری برای تبلیغات، ثبت برند و ایجاد اعتبار برای شرکت استفاده کرد. در این مقاله ضمن بیان حقوق مالکیت فکری و کپی رایت، به قانون کپی رایت در ایران و مواردی که در این قانون مورد حمایت قرار می‌گیرند، می‌پردازیم. در نهایت نیز ساده‌ترین روش برای جلوگیری از نقض کپی رایت را بیان خواهیم کرد.

مالکیت فکری چیست؟

در پاسخ به اینکه مالکیت فکری چیست باید گفت؛

مالکیت فکری به معنی خلاقیت ذهن است و برخلاف مالکیت مادی مثل خانه و ماشین، وجود خارجی ندارد. با این حال صرف حمایت از فکر یا ایده مطرح نیست بلکه این فکر یا ایده برای حمایت شدن باید به صورت فیزیکی بروز پیدا کند که همان چیزی است که از نظر حقوقی حمایت می‌شود.

حقوق مالکیت فکری در واقع حمایت از خلاقیت منحصر به فرد پدیدآورنده آن است. مالکیت فکری برای کسب‌وکارها از این جهت مهم است که دارایی نامحسوس ولی در عین حال بسیار ارزشمند محسوب می‌شود. این دارایی نیز مانند اموال مادی قابل سرقت است که خود را در قالب کپی شدن نشان می‌دهد.

انواع مالکیت فکری

پس از توضیح مالکیت فکری بهتر است به این سوال پاسخ دهیم که انواع مالکیت فکری چیست؟ به همین منظور باید آن را شامل دو دسته کلی دانست:

• مالکیت صنعتی (Industrial property)
• مالکیت ادبی و هنری یا کپی رایت (copyright)

کپی رایت چیست؟

کپی رایت یکی از انواع حقوق مالکیت فکری است که به حمایت از آثار ادبی، هنری و محتوا می‌پردازد.

شاید برای شما این سوال نیز ایجاد شده باشد که ارتباط قانون کپی‌رایت با کسب‌وکارهای نوپا چیست؟ یا اینکه این قبیل قوانین چه حمایت‌هایی از کسب‌وکار شما می‌کنند؟
قبل از اینکه سوالات شما را پاسخ دهیم باید تعریفی از کپی‌رایت ارائه دهیم.

در تعریفی ساده می‌توان گفت کپی‌رایت حقی است که مالک و مبدع یک اثر نسبت به اثر خلق شده دارد و به عبارت دیگر به معنای حق کپی کردن از اثر پدیدآورنده است.

در حال حاضر تقریباً تمام کشورهای جهان از کپی‌رایت نویسندگان، هنرمندان و مولفان خود در بازه زمانی معین حمایت می‌کنند. گستره حمایت کپی رایت در کشورهای مختلف متفاوت است و عموماً شامل کتاب، موسیقی، نقاشی، برنامه‌های کامپیوتری و غیره می‌شود.

بنابراین به عنوان مثال چنانچه بدون اجازه هر گونه محتوا (شامل متن، عکس، ویدیو، صوت)، یک فیلم یا موسیقی را تکثیر یا کتاب کسی را ترجمه کنیم یا یک نرم‌افزار را کپی کنیم، نقض حق به حساب می‌آید.

مصادیق حقوق مالکیت فکری طبق سازمان جهانی مالکیت فکری

بر اساس ماده ۲ کنوانسیون تاسیس هدف سازمان جهانی مالکیت فکری، مواردی که در این قانون مورد حمایت قرار می‌گیرند، عبارت‌اند از:

• آثار ادبی، هنری و ملی
• نمایش هنرمندان، صداهای ضبط شده و برنامه‌های رادیویی
• اختراعات
• کشفیات علمی
• طراحی صنعتی
• علائم و نام‌های تجاری
• سایر حقوق ناشی از حمایت فکری در قلمرو صنعتی، علمی، ادبی و هنری

تاسیس سازمان جهانی مالکیت فکری و ارکان اساسی آن

پیش از پرداختن به مبحث مالکیت فکری و کپی رایت در ابتدا ببینیم این قانون چگونه پدید آمد.

اصطلاح مالکیت فکری برای نخستین بار در قضیه ثبت اختراعات شخصی به هویت Brown و شرکایش به طور غیررسمی مورد استفاده واقع شد. این امر باعث شد که موضوع حقوق مالکیت فکری بیشتر در مرکز توجه واقع گردد.

تاسیس و پیدایش سازمان جهانی مالکیت فکری به برگزاری نمایشگاهی در وین باز می‌گردد که در آن زمان اکثر شرکت‌کنندگان، این نمایشگاه را به جهت سرقت افکار تحریم نموده‌اند. به همین دلیل نیاز به سازمانی جهت حمایت از حقوق مالکیت فکری آثار به شدت احساس شد. تا اینکه در سال ۱۸۸۳ میلادی کنوانسیون پاریس برای حمایت از حقوق مالکیت صنعتی و در سال ۱۸۸۶ میلادی کنوانسیون برن برای حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری به تصویب رسید که هر دو کنوانسیون به عنوان پیش‌زمینه‌ای برای تاسیس سازمان جهانی مالکیت فکری محسوب می‌شوند.

در سال ۱۹۶۷ کنوانسیونی با عنوان سازمان جهانی دارایی فکری در استکهلم تشکیل و در سال ۱۹۷۰ با عنوان وایپو شروع به کار کرد. و به عنوان یکی از شانزده آژانس وابسته به سازمان ملل با هدف ارتقای فعالیت‌های دارایی فکری معرفی گردید. در حال حاضر به عنوان یکی از مهم‌ترین سازمان‌های بین المللی در زمینه مالکیت فکری، در ژنو مشغول به کار است.

این سازمان جهت انجام وظایف و اهداف خود ارکانی دارد که عبارتند از:

• مجمع عمومی که متشکل از کشورهایی است که به عضویت کنوانسیون درآمده‌اند.
• کمیته هماهنگی
• کنفرانس
• دفتر بین‌المللی

آثار مورد حمایت کپی رایت در قانون ایران 

درگام اول باید آثاری که طبق قانون شامل کپی رایت می‌شوند، شناخته شوند. طبق قانون آثار مورد حمایت کپی رایت در ماده ۲ قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به شرح ذیل معرفی شده است:

۱) کتاب، رساله، جزوه، نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی، فنی و ادبی و هنری؛

۲) شعر، ترانه، سرود و تصنیف به هر ترتیب و روشی که نوشته و ضبط و نشر شده باشد؛

۳) اثر سمعی و بصری، به منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش رادیو یا تلویزیون، به هر ترتیب و روشی که نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛

۴) اثر موسیقی، به هر ترتیب و روشی که نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛

۵) نقاشی، تصویر طرح، نقشه جغرافیایی ابتکاری، خط‌های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر ترتیب و روشی به صورت ساده یا تزیینی به وجود آمده باشد.

۶) هر گونه پیکره(مجسمه)

۷) اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان؛

۸) اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.

۹) اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقش قالی و گلیم؛

۱۰) اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور)، میراث فرهنگی و یا هنر ملی پدید آمده باشد.

۱۱) اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکاری داشته باشد.

۱۲) هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل، پدید آمده باشد.

قانون کپی‌رایت در شبکه‌های اجتماعی 

یکی از مهم‌ترین بسترهایی که قانون کپی رایت در آن اهمیت دارد، در شبکه‌های اجتماعی است. حجم زیاد محتوا و سهولت در انتشار آن باعث شده که تعداد زیادی محتوا، بدون اجاره تولید کننده آن کپی و منتشر شود. یا اینکه صفحات جعلی به نام دیگران ایجاد و از اعتبار آن‌ها سوءاستفاده شود.

این موارد برای کسب‌وکارها و اشخاصی که به عنوان رسانه از شبکه‌های اجتماعی مثل تلگرام، اینستاگرام، یوتیوب، تویتر و غیره استفاده می‌کنند، اهمیت بیشتری دارد.

برای محافظت از محتوای تلگرام یا سایر شبکه‌های اجتماعی در قدم اول باید نسب به قانون کپی رایت در شبکه‌های اجتماعی اطلاع کافی داشته باشید. در گام بعدی در صورت شناسایی شبکه‌های متخلف اقدام به پیگیری و مسدودسازی صفحات کنید.

آثار نقض کپی‌رایت عکس

فصل سوم و چهارم قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان (۱۳۴۸) به جرم انگاری و مجازات نقض کپی رایت پرداخته است. در ماده ۲۳ قانون مذکور بیان می‌کند:

هرکس که قسمتی یا تمام اثر متعلق به دیگری را که مورد حمایت قانون است به نام خود یا به نام خود پدیدآورنده بدون اجازه او یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده‌ نشر، پخش یا عرضه نماید به حبس تأدیبی از ۶ ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.

پیشرفت فناوری و فضای آنلاین باعث چاپ و توزیع گسترده آثار فکری شده است. دارندگان حق کپی‌رایت عکس درصورت رعایت شرایط آن می‌توانند تحت پوشش قانون آثار خود را به نمایش بگذارند. پدید آورنده در این شرایط می تواند بدون نگرانی از کپی اثر خود آن را وارد بازار کند و در صورت نقض حق نیز در صورت رعایت شرایط به راحتی می تواند حقوق خود را استرداد کند.

حمایت‌های قانونی از مالکیت فکری و کپی رایت محتوا

هنگام بازدید از یک وب‌سایت، کپی کردن مطالب و تصاویر آن با چند کلیک انجام‌پذیر است. بسیاری از ما به دلایل مختلف خیلی راحت این کار را انجام می‌دهیم. اشتباه عمومی درباره‌ محتوای موجود موجود در اینترنت، این است که اینترنت یک فضای عمومی بوده و برداشت مطالب آن آزاد است. در نتیجه مالکیت فکری و کپی رایت محتوا را در نظر نمی‌گیریم. به خصوص که ذخیره‌سازی و کپی‌برداری از فایل‌های آن به سادگی امکان پذیر است و تقریبا نمی‌توان از آن جلوگیری کرد.

این طرز فکر نادرست است چرا که امکان کپی از محتوای متنی در اینترنت به معنای آزاد بودن کپی نیست بلکه به خاطر غیرقابل‌اجتناب بودن آن است.

ساده‌ترین راه‌حل برای جلوگیری از ادامه‌ فرآیند کپی محتوا، شناسایی متخلفان و مسدودسازی صفحات آن است.

محافظت از حق اختراع با قرارداد لیسانس

یک مخترع زمانی که اختراعی می­‌کند یا ایده و طرح خاصی دارد تمام تلاش خود را برای به ثبت رساندن آن به کار می­‌گیرد تا از طریق فرایند ثبت، مالکیت اختراع خود را به طور انحصاری در دست بگیرد.

به طور مثال ثبت اختراع سبب می­‌شود تا مخترع حق انحصاری بهره‌­برداری، صادرات، فروش و سایر حقوق نسبت به اختراع خود را به طور کامل در اختیار بگیرد و در یک کلام سبب می­‌شود تا شخص دیگری نتواند مدعی مالکیت اختراع شود. یا با کپی برداری از آن اختراع، اقدام مشابهی انجام دهد و به هر شکلی مالکیت فکری مخترع را تهدید کند. به علاوه، در نتیجه ثبت اختراع، یک امکان بسیار مهم برای مخترع به وجود می‌آید که با آن مخترع می‌­تواند حق اختراع خود را در ازای امتیاز مالی خاصی به دیگری اعطا کند. از این رو یک مخترع به قرارداد لیسانس مالکیت فکری نیاز دارد.

حال پیش می‌آید که اغلب اوقات یک مخترع، به تنهایی ظرفیت بهره­‌برداری کلان یا تجاری از اختراع خود را ندارد. به همین دلیل طی قرارداد لیسانس حق بهره­‌برداری از اختراع خود را در ازای امتیازات خاصی به شخص حقیقی یا حقوقی خاصی منتقل می‌­کند. با این عمل، مخترع توانسته است تا از اختراع خود در ابعاد وسیعی استفاده کند و مزایای مالی گسترده‌­تری را برای خود فراهم کند.

در واقع در اغلب موارد، یک مخترع بدون قرارداد لیسانس نمی‌­تواند اختراع خود را به مرز سوددهی و بهره­‌برداری برساند.

اگر به عنوان طراح نرم‌افزار فعالیت می‌کنید یا حتی می‌خواهید طراحی نرم‌افزار را به یک برنامه‌نویس بسپارید، برای توافق دو جانیه می‌توانید از قرارداد طراحی اپلیکیشن یا نرم‌افزار استفاده کنید.

محافظت از مالکیت فکری و کپی‌رایت وب‌سایت

کسب‌وکارهای زیادی محصولات و خدمات خود را از طریق وب‌سایت معرفی کرده و ارائه می‌دهند. به همین دلیل وب‌سایت برای آن‌ها نه تنها اعتبار زیادی دارد بلکه به‌عنوان بخشی از سرمایه  و درآمد کسب‌وکار به شمار می‌رود. از این‌رو برای محافظت از وب‌سایت و جلوگیری از کپی شدن محتوای آن در قالب متن، عکس، فیلم و غیره اقدامات لازم را انجام دهید. این اقدامات به عنوان محافظت از مالکیت فکری و معنوی وب‌سایت شناخته می‌شوند.

بهترین راه مقابله با این جرایم سایبری، پیشگیری و شناسایی از وب‌سایت‌های جعلی است. در حال حاضر جرائم سایبری از مهم‌ترین تهدیدات کسب‌وکارهای اینترنتی به شمار می‌روند. همچنین طرح‌ها، ایده‌ها و اطلاعات کاربران و غیره در معرض کپی شدن قرار دارند.

یکی از رایج‌ترین موارد طرح‌های صنعتی هستند که همواره کپی شده و توسط سایر افراد بدون اجازه طراح مورد استفاده قرار می‌گیرند. مجازات کپی طرح صنعتی در قانون مشخص شده و برای آن جریمه نیز در نظر گرفته شده است.

برای جلوگیری از محتوای وب‌سایت همچنین می‌توانید اعلام کنید که هر گونه کپی‌برداری غیرقانونی است. معمولا از جملاتی مثل «هرگونه تغییر، کپی، پخش یا فروش و توزیع هرگونه مطلب در هرحالتی پیگرد قانونی دارد.» استفاده می‌شود.

چنانچه شخصی محتوای وب‌سایت شما را کپی و حقوق شما را نقض کند، می‌توانید طی یک اخطارنامه از او بخواهید که این کار را متوقف کند. در صورتی که کارساز نباشد باید به‌صورت رسمی اقدام کنید. این کار توسط وکلای مالکیت معنوی وینداد به عنوان مسدودسازی وب‌سایت‌های جعلی انجام می‌شود.

سوالات متداول

آیا نقض حقوق مالکیت فکری در ایران قابل پیگیری است؟

بله، از طریق قانون مالکیت فکری می‌توانید حقوق خود را پیگیری کنید.

چه مواردی شامل کپی رایت هستند؟

آثار ادبی، هنری و ملی، نمایش هنرمندان، صداهای ضبط شده و برنامه‌های رادیویی، اختراعات، کشفیات علمی، طراحی صنعتی، علائم و نام‌های تجاری، سایر حقوق ناشی از حمایت فکری در قلمرو صنعتی، علمی، ادبی و هنری.